Tajne Studia Medyczne w Warszawie 1940-1944

Profesor Stefan Kopeć (1888–1941)

M. Kobuszewska-Faryna

Profesor Stefan Kopeć (1888–1941)

W opracowaniach dziejów tajnych studiów medycyny w Polsce w czasie okupacji niemieckiej w latach 1939–1945 istnieją tylko krótkie wzmianki o profesorze Stefanie Kopciu, wybitnym biologu, uczonym znanym, cenionym i podziwianym w świecie, odkrywcy neurohormonów u owadów. Nazywano go „ojcem fizjologii i endokrynologii entomologicznej”. Jego prace badawcze dały podstawy rozwoju nowej gałęzi chemii, jaką jest chemia owadów.

Zwięzłe, lecz dokładne oceny działalności tego tak bardzo zasłużonego dla nauki uczonego są zawarte w dwóch publikacjach prof. dr Laury Kaufman – we wspomnieniu pośmiertnym ogłoszonym w 1947 r. i w pracy pt. Twórczość naukowa Stefana Kopcia (1952).

Absolwenci tajnego nauczania medycyny w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej wiedzieli o nim niewiele. Wiedzieli, że jest on pierwszym dyrektorem naukowym Prywatnej Szkoły Zawodowej dla Pomocniczego Personelu Sanitarnego dr. Jana Zaorskiego. Oficjalną działalność rozpoczęto w marcu 1941 r. Profesor Stefan Kopeć został aresztowany przez gestapo 21 lutego 1941 r., razem z synem Stanisławem, studentem prawa, i córką Marią, studentką medycyny. Rozstrzelano go wraz z synem w Palmirach pod Warszawą 11 marca 1941 r. jako zakładników w zbiorowej egzekucji odwetowej za zabicie aktora Igo Syma, zdrajcy, skazanego przez Polski Sąd Podziemny. Podobnie jak liczna rzesza słuchaczek i słuchaczy, licząca ponad 1900 osób, w Szkole doc. dr. Jana Zaorskiego nie mogłam poznać prof. Stefana Kopcia ani być jego studentką. Sądzę jednak, że należy choćby pokrótce przedstawić jego dane biograficzne i to, co o nim sądzili i pisali ci, którzy z nim współpracowali lub mieli szczęście być jego uczniami.

W ostatnich latach ukazały się prace, będące hołdem złożonym temu wielkiemu uczonemu. Jedną z nich jest praca prof. Akinoro Suzuki z Uniwersytetu w Tokio, omawiająca w języku japońskim osiągnięcia naukowe prof. Stefana Kopcia (Bio Clinica nr 9, 1994, s. 78). Drugą jest wykład prof. Karela Slamy pt. A tribute to Stefan Kopeć, opublikowany w „Proceedings of 1–st International Conference – Insects. Chemical, Physiological and Environmental Aspects. Poland 1994 r.” Oprócz tego w „Wiadomościach Chemicznych” (1996, 500 1—2, s. 155–159) ukazała się nota biograficzna napisana przez Karela Slamę i Danutę Konopińską, prezentująca wielki dorobek polskiego uczonego i znaczenie jego osiągnięć dla rozwoju światowej entomologii.

Stefan Kopeć urodził się 21 stycznia 1888 r. w Warszawie. Studia wyższe ukończył w Krakowie w 1912 r., otrzymując stopień naukowy doktora filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po dyplomie przez dwa lata pracował w Zakładzie Zoologii UJ pod kierownictwem prof. Tadeusza Garbowskiego. W pierwszym roku I wojny światowej (1914) wyjechał do Pragi, gdzie w pracowni prof. Vejdowskiego prowadził doświadczenia dla wyjaśnienia roli pęcherza pławnego oraz badał rozwój ubarwienia godowego u ryb. Od tego czasu datuje się wielka przyjaźń i współpraca z biologami i zoologami czeskimi. W okresie 1915–1918 pracował w Zakładzie Biologii i Embriologii u prof. Emila Godlewskiego jr. Wówczas habilitował się z zakresu zagadnień zoologii doświadczalnej.

W roku 1918 rozpoczął pracę kierownika Zakładu Genetyki Zwierząt, a potem Zakładu Morfologii Doświadczalnej w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, który zorganizował od podstaw oraz wyznaczył kierunek badań. W 1929 r. został mianowany dyrektorem Instytutu.

W Puławach prof. Stefan Kopeć dokonał wielkiego dzieła, organizując w nowo powstałym Instytucie Dział Genetyki Zwierząt, który w 1921 r. został przemianowany na Dział Morfologii Doświadczalnej. W pracowni na Marynkach praca badawcza była bardzo utrudniona z powodu braku prądu i gazu oraz podstawowej aparatury. Profesor pokonał trudności, wytyczył nowoczesny i nowatorski kierunek badań naukowych, mając na uwadze nie tylko czystą wiedzę poznawczą, lecz także potrzeby praktyki hodowlanej w biednej, odbudowującej się po wojnie niepodległej Polsce.

W 1927 roku prof. Kopeć był stypendystą Fundacji Rockefellera w Edynburgu u prof. Crewa i w Cambridge u prof. Hammonda. Wszędzie tam zdobył sławę wybitnie uzdolnionego uczonego. Po powrocie do kraju starał się wdrażać zaobserwowane u innych i własne osiągnięcia naukowe, wciągać do współpracy hodowców w celu uzyskania wzorcowych ras rodzimych. Z pasją rozpowszechniał swoją rozległą wiedzę, nabytą w wyniku wieloletniej pracy i kontaktów z przodującymi placówkami zoologicznymi, wygłaszał liczne odczyty, wykłady z zakresu genetyki i biologii ogólnej, aktywnie działając w Towarzystwach Rolniczych Lubelskim i Zamojskim. Obowiązywała go również praca dydaktyczna jako docenta. Wykładał więc na Wydziale Filozoficznym oraz miał wykłady zlecone na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego.

Należy dodać, że przez cztery lata był bardzo sumiennym i bez reszty zaangażowanym redaktorem „Pamiętnika Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego” w Puławach, co postawiło wydawnictwo na wysokim poziomie zarówno pod względem treści, jak i formy graficznej.

W roku 1932 zakończył pracę w Instytucie w Puławach, przeprowadził się do Warszawy, gdzie został powołany na stanowisko profesora biologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Zorganizował nową placówkę naukowo-dydaktyczną. W krótkim czasie zyskał sobie jako kierownik zakładu wielkie uznanie i sympatię wśród kolegów profesorów, wśród współpracowników, a także wśród studentów.

Nadszedł wrzesień 1939 r., rozpoczynający okres krótkotrwałej walki zbrojnej i długotrwałych zakonspirowanych zmagań z okupantem, systematycznie wyniszczającym naród polski. W końcu roku zamknięto wszystkie polskie wyższe uczelnie. Po licznych podstępnych i jawnych aresztowaniach przedstawicieli inteligencji polskiej, wśród nich profesorów uniwersytetów (haniebne uwięzienie i wysłanie do najcięższych obozów koncentracyjnych profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, czego wielu z nich nie przeżyło), w maju 1940 r. okupant zgodził się nie likwidować części zakładów naukowych, które mogłyby być przydatne, ale tylko w znaczeniu praktycznym, usługowym, dla celów wojennych lub gospodarczych. Zastrzeżono jednak, że nie będą prowadziły działalności naukowej i dydaktycznej. W tej grupie zakładów znalazły się Państwowy Zakład Higieny oraz pięć pracowni uniwersyteckich. Prawo wstępu cofnięto prof. Stefanowi Kopciowi, gdy stwierdzono, że nie zastosował się do zakazów okupanta.

Ze względu na obowiązki ojcowskie –żona profesora zmarła w 1929 r. oraz duże zaangażowanie w konspiracyjne prace organizowania tajnego nauczania medycyny i farmacji w okupowanej Warszawie prof. Stefan Kopeć odmówił powrotu na stanowisko kierownicze w Instytucie w Puławach. Włączył się w prace tajnej Rady Wydziału Lekarskiego i przyjął propozycję doc. Jana Zaorskiego – aby został pierwszym dyrektorem naukowym tej szczególnej, zawodowej szkoły dla personelu sanitarnego, która pozwalała dyskryminowanej i prześladowanej młodzieży polskiej zaliczyć program trzech lat studiów lekarskich.

Jakim był człowiekiem? Jakim pozostał w pamięci tych, co go znali? Profesor Laura Kaufman tak o nim pisała: „Jako naukowca i pracownika cechowała Go obok żywej inteligencji i wybitnych zdolności przede wszystkim mrówcza pracowitość i sumienność, posunięta niemal do pedantyzmu. W głębokim poczuciu obowiązku wobec Państwa i instytucji, w których pracował, wszystkie swe poczynania opierał na wszechstronnych rozważaniach. Niezmiernie koleżeński, chętnie udzielał rad i pomocy i zawsze można Go było spotkać u znajomych, dotkniętych nieszczęściem. Brak Mu było zupełnie pychy i wyniosłości. Sympatią swą obdarzał ludzi bez względu na zajmowane przez nich stanowiska społeczne. Z usposobienia poważny, z pewną nawet skłonnością do pesymizmu, obdarzony był jednak żywym poczuciem humoru i ciętym dowcipem. Duża wrażliwość i uczuciowość, z rozmysłem maskowane pewną szorstkością, uzewnętrzniały się piękną, do serca przemawiającą grą na fortepianie”.

Profesor Zdzisław Michalski, na ogół krytycznie nastawiony do wielu osób, które wspomina w swych Pamiętnikach, tak pisze: „Na liście ofiar rozstrzelanych był człowiek święty, profesor biologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, Kopeć, wraz z synem”.

W czasie rozmowy z córką, profesor Marią Kopeć, zwróciło moją uwagę jedno jej zdanie, charakteryzujące Profesora jako nauczyciela i przyjaciela młodzieży: „Ojciec odczuwał bardzo boleśnie konieczność stawiania oceny niedostatecznej; obwiniał siebie za to, że nie potrafił należycie wytłumaczyć zagadnień ani też dostatecznie zachęcić do studiowania”.

Po profesorze Stefanie Kopciu, który żył 53 lata, pozostał dorobek w postaci 67 opublikowanych prac naukowych. Nadal trwa nieprzemijająca pamięć o nim i sława w kraju i na świecie. Jednym z dowodów była zorganizowana w Lądku Zdroju od 14 do 19 września 1997 r. II Międzynarodowa Konferencja poświęcona pamięci Stefana Kopcia.

Tematem były „Aspekty badań chemicznych, fizjologicznych i ekologicznych nad owadami”.

Piśmiennictwo

1.             Laura Kaufman, Śp. Stefan Kopeć (1888–1941). „Pamiętnik Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach” T. XVIII, Seria E, r. 1946-7,s.29–32.

2.     Laura Kaufman, Twórczość naukowa Stefana Kopcia. Odbicie ze Sprawozdań Polskiej Akademii Umiejętności Tom LIII nr 3, s. 201–203.

3.     Karel Slama, Danuta Konopińska, Stefan Kopeć (1888–1941). „Wiadomości Chemiczne” 1996, 50, 1–2, s. 155–159.

4.     Akinoro Suzuki, Osiągnięcia naukowe Stefana Kopcia. BIO Clinica nr 9, s. 78, cyt. z poz. 3. zgodnie ze Slamąi Konopińska. Praca Suzuki ogłoszona w jęz. japońskim w 1945 r.

5.     Karel Slama, A tribute to Stefan Kopeć. „Proceedings of 1–st International Conference-Insects.Chemical, Physiological and Environmental Aspects”, Poland 1994.

6.     Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939–1945. Praca zbiorowa pod red. Aleksandra Dawidowicza. PZWL, Warszawa 1977, s. 28, 322, 338, 362, 363.

7.     Zdzisław Ambroży Michalski, Przez okopy, alkowy… do medycyny. Pamiętniki t. II, s. 407.

Oprac. M. Kobuszewska–Faryna