Pamiętnik TLW 2015

POSLKI CZERWONY KZRYŻ 1918-1939

Anna MAREK

POLSKI CZERWONY KRZYŻ 1918-1939

24 czerwca 1859 r. Henri Dunant szwajcarski kupiec i filantrop, przejeżdżając obok włoskiego miasteczka Solferino, obserwował wydarzenia kończące wielką bitwę pomiędzy wojskami austriackimi a siłami francusko-włoskimi. Niewielkie i niewłaściwie zorganizowane służby medyczne, nie były w stanie poradzić sobie z tysiącami rannych i około 40 tysięcy zabitych. Wspomnienia z tych wydarzeń opisał Dunant w wydanej w 1862 r. książce „Wspomnienie Solferino”. Przedstawił w niej nie tylko relację z bitwy, ale przede wszystkim idee ratowania rannych, poprzez powołanie we wszystkich krajach stowarzyszeń pomocy, których przeszkoleni wolontariusze mieliby nieść pomoc na polu walki.

Idee te poparli czterej znani obywatele Genewy i 17 lutego 1863 r. powołali tzw. Komitet Pięciu, który 9 listopada 1863 r. przyjął nazwę Międzynarodowy Komitet Pomocy Rannym Wojskowym, a następnie przemianowany został na Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (MKCK). Z inicjatywy Dunant`a i MKCK zorganizowano wkrótce konferencję, na której uchwalono I Humanitarną Konwencję Genewską. Zobowiązywała ona sygnatariuszy do ratowania rannych bez względu na ich przynależność narodową, do ochrony ambulansów, szpitali i personelu, ale również stosowania jednolitego znaku, którym został czerwony krzyż na białym tle . Uznano również za konieczne powołanie narodowych komitetów lub stowarzyszeń Czerwonego Krzyża.

W drugiej połowie XIX wieku na ziemiach polskich niestety niemożliwe było utworzenie organizacji czerwonokrzyskiej o narodowym charakterze. Wszystko co polskie, zwalczane było przez zaborców z wielką zajadłością. Pomimo tych niekorzystnych warunków powstawały instytucje charytatywne, które przejmowały myśli Dunant`a o bezstronnej i powszechnej pomocy poszkodowanym. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę podjęto próbę utworzenia jednej organizacji czerwonokrzyskiej. 18 stycznia 1919 r. z inicjatywy stowarzyszenia Samarytanin Polski zorganizowano spotkanie wszystkich stowarzyszeń z ideami czerwonokrzyskimi , a także wojska, władz cywilnych i samorządowych. W wyniku narady podjęto decyzję o powołaniu do życia organizacji pod nazwą Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża.

27 kwietnia 1919 r. na zebraniu inauguracyjnym wybrano Zarząd Główny. Prezesem został Paweł Sapieha, a po jego rezygnacji Helena Paderewska. Trzy miesiące później (24.07.) Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża zarejestrował Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża (PTCK) jako jedyną organizację czerwonokrzyską na terytorium państwa polskiego. W 1927 r. Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża zmieniło nazwę na Polski Czerwony Krzyż.

Od początku istnienia do Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża zgłaszały się osoby pragnące pomagać w niesieniu pomocy potrzebującym. Szczególnie widoczne było to na przełomie 1919 i 1920 r. w czasie wojny polsko-rosyjskiej, kiedy to organizacja liczyła prawie milion członków. Wsparcie finansowe i rzeczowe całego społeczeństwa pozwoliło zorganizować szpitale przyfrontowe, punkty opatrunkowe, środki transportu, punkty żywnościowe, przytułki dla inwalidów oraz gabinety dentystyczne dla żołnierzy. Ogromną pomocą była również kadra wykwalifikowanych pielęgniarek i przeszkolonych na kursach sanitariuszek.

Towarzystwo udzielało również wsparcia ludności cywilnej, szczególne znaczenie w tym względzie miało działanie Biura Informacji, w którym gromadzono wiadomości o zmarłych, poległych, rannych i zaginionych żołnierzach obu wałczących armii. Bezpośrednio po zakończeniu wojny PTCK włączyło się do działań zapobiegających szerzeniu się epidemii tyfusu plamistego, cholery oraz innych chorób zakaźnych, ale również pomocy żołnierzom i ludności cywilnej.

W kolejnych latach organizacja czerwonokrzyska większy nacisk położyła na pomoc ofiarom klęsk żywiołowych, katastrof, wypadków, epidemii oraz udzielania pomocy ludności dotkniętej skutkami działań wojennych. Zmiany te zainicjowane zostały przez senatora i zarazem prezesa włoskiego Czerwonego Krzyża Giovanniego Ciraolo, który w 1921 r. na X Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża w Genewie wystąpił z wnioskiem o utworzenie organizacji niosącej pomoc w przypadku klęsk i katastrof żywiołowych . 12 lipca 1927 r. w Genewie podpisano konwencję powołującą do życia organizację pod nazwą Unia Międzynarodowa Niesienia Pomocy. Statut jej został zatwierdzony przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż i Ligę Narodów. W październiku 1928 r. na kolejnej XIII Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża opracowano uchwałę zalecającą wszystkim narodowym organizacjom Czerwonego Krzyża współdziałanie z Unią w sytuacjach wystąpienia klęsk żywiołowych.

Działalność Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża, a następnie Polskiego Czerwonego Krzyża w okresie 20-lecia międzywojennego skupiła się na wielu aspektach. Przede wszystkim organizacja prowadziła szpitale, sanatoria, ośrodki zdrowia, bursy, świetlice i schroniska dla dzieci. Kierowała stacjami pogotowia ratunkowego oraz Kroplą Mleka – organizacją zapewniającą pomoc karmiącym matkom . Wielką wagę przywiązywano również do organizowania poradni przeciwgruźliczych, stacji sanitarno-odżywczych, kuchni dla dzieci i dorosłych oraz organizowania opieki nad inwalidami i bezdomnymi.

Ogromne znaczenie dla PTCK miało włączenie młodzieży w struktury organizacji. Od początku przystąpiono do zakładania kół młodzieżowych. Przy Zarządzie Głównym we wrześniu 1921 r. powołano nawet komisję ds. tworzenia Kół Młodzieży PTCK. Do ich obowiązków należało propagowanie wśród dzieci i młodzieży zasad pielęgnowania zdrowia poprzez organizowanie w szkołach konkursów czystości, upowszechnianie pielęgnacji zębów, tworzenie w placówkach kącików czystości, fryzjerni szkolnych, ale również na instalowaniu umywalek. Zakładano apteczki szkolne, organizowano kursy pierwszej pomocy, a w latach późniejszych kursy przeciwgazowe. Koła prowadziły także działalność pozaszkolną. W ramach akcji pomagano dzieciom z ubogich rodzin m.in. w nauce i doprowadzaniu młodszych do szkoły. Przed świętami członkowie kół wykonywali przedmioty, które następnie sprzedawano na kiermaszach, a za zgromadzone fundusze przygotowywano uroczyste przedświąteczne spotkania. Wielką wagę przywiązywano również do kultywowania postawy patriotycznej, w tym utrzymania stałej opieki nad grobami poległych za ojczyznę. Od 1929 r. zainicjowano tygodnie PCK, podczas których popularyzowano działalność stowarzyszenia. O tym jak szybko tworzono koła, mogą świadczyć następujące dane: w 1922 r. było ich 399, rok później już 434, w 1924 – 520, a w 1926 – 550. Pewnym ułatwieniem w prowadzeniu kół był wydawany przez Komisję Główną PCK miesięcznik „Młodzież Czerwonego Krzyża”.

PCK przykładało ogromną rolę do organizowania ratownictwa ogólnego i przeciwgazowego, co stanowiło jeden z podstawowych celów działania. Pierwsze Drużyny Ratownicze powstały już w 1927 r., choć oficjalna informacja o ich powołaniu ukazała się w okólniku z 21 czerwca 1928 r. W pierwszym rzędzie rozpoczęto szkolenie personelu instruktorskiego, wydawanie broszur z zakresu udzielania pierwszej pomocy i ratownictwa. Równocześnie zaczęto tworzyć drużyny. Początkowo każda drużyna liczyła 20 osób: 18 członków w trzech 6-osobowych sekcjach oraz komendant i zastępca. Jej członkami byli przede wszystkim ludzie młodzi, w wieku szkolnym. Chętnie przyjmowano osoby z organizacji sportowych, straży pożarnych, studentów i członków Kół Młodzieży. Możliwe było tworzenie drużyn żeńskich i męskich. Jedynym ograniczeniem był stan zdrowia, szczególnie zwracano uwagę na „stan serca i płuc” oraz wadę wzroku, a szczególnie krótkowzroczność – w tym wypadku ze względu na trudność z zakładaniem masek gazowych. W 1933 r. zreorganizowano drużyny, które składały się teraz z komendanta, zastępcy, trzech sekcyjnych i 15 członków. Z powodu wzrastającej groźby wojny organizację zasilało coraz więcej dorosłych osób. Drużyny Ratownicze powstawały nie tylko w szkołach, jak dotychczas, ale również na uniwersytetach, w klubach sportowych, klasztorach, fabrykach, instytucjach społecznych i związkach wyznaniowych, ale także na terenach poszczególnych kamienic, ulic, czy dzielnic. Przyjmowano osoby obojga płci, nieobarczone, jak mówiono, cierpieniem zaraźliwym, w wieku 16-50 lat dla mężczyzn i do 40 lat dla kobiet. Według niepełnych danych w 1934 r. działały 293 drużyny. Do ich podstawowych obowiązków należało zabezpieczenie rannych i niedopuszczenie do zatrucia gazem, poprzez założenie maski przeciwgazowej, usunięcie poszkodowanych z niebezpiecznego terenu, zabezpieczenie ran opatrunkiem oraz natychmiastowe odtransportowanie do najbliższego punktu ratowniczo-sanitarnego. Drużyny Ratownicze odegrały szczególną rolę w czasie II wojny światowej.

Wielką wagę przywiązywano również do szkolenia pielęgniarek. Największym osiągnięciem było uruchomienie w 1921 r. pierwszej szkoły pielęgniarskiej w Poznaniu, następnie drugiej w Katowicach w 1927 r. oraz trzeciej w 1929 r. w Warszawie. Pielęgniarki PCK były przyjmowane w poczet sióstr pogotowia sanitarnego w ramach Korpusu Sióstr Polskiego Czerwonego Krzyża, utworzonego 1 kwietnia 1929 r. Funkcję przewodniczącej pełniła hr. Maria Tarnowska. W momencie powstania Korpusu zarejestrowanych w nim było 410 sióstr, w 1939 r. liczba ta zwiększyła się do 732 osób. W 1930 r. PCK zawarł umowę z Ministerstwem Spraw Wojskowych, w której potwierdzono, iż wykształcone przez PCK pielęgniarki będą zatrudniane w wojskowych placówkach.

W 1936 r. przygotowano nowy statut stowarzyszenia, w którym podkreślono powtórnie, iż PCK zajmuje się szeroko pojętą pomocą dla ludności cywilnej podczas klęsk żywiołowych i epidemii. Przy współpracy z władzami rządowymi i samorządowymi dążono do podniesienia poziomu zdrowotności społeczeństwa oraz propagowano idee humanitarne. Do szczególnych zadań PCK należało także przygotowanie się na wypadek wojny. Nakładało to na organizację obowiązek zapewnienia odpowiedniej ilości samochodów i wozów sanitarnych, gromadzenia zapasów materiałów sanitarnych, sprzętu i żywności. Przygotowano również zaplecze w postaci szpitali i punktów sanitarnych. Stale widoczny był również wzrost liczby członków. O ile w 1926 r. PCK liczyło jedynie 6 tysięcy osób, to w 1938 r. już 218 tysięcy.

Jeszcze przed wojną Polski Czerwony Krzyż rozpoczął akcję pozyskiwania dawców krwi. Zarząd Główny PCK powołał w 1935 r. Instytut Przetaczania i Konserwacji Krwi, którego dyrektorem został doc. Henryk Gnoiński. Przy Instytucie utworzono Ośrodek Krwiodawców Zawodowych, oddających krew za opłatą oraz Ośrodek Honorowych Dawców Krwi.

Cały wysiłek PCK zmierzał w tym okresie do jak najlepszego przygotowania kadr oraz sprzętu na wypadek klęsk żywiołowych i zbliżającej się wojny. Wydarzenia z września 1939 r. pokazały, jak ważne były to działania, i jakie znaczenie miało masowe przeszkolenie ludności.