Pamiętnik TLW 2011
Lekarz i społeczeństwo w XXI wieku
Jan Tatoń
Lekarz i społeczeństwo w XXI wieku.
Motto: Mens agitat molem
Medycyna i społeczeństwo – relacje niezmienne – „wieczne”
Medycyna jest wielowątkowym zbiorem nauk, doświadczeń i działań mających na celu zachowanie zdrowia człowieka, polepszanie jego losów oraz obiektywnych i subiektywnych wartości życia. Pojęcie zdrowia człowieka i działań mających na celu jego zachowanie, ma wiele wymiarów: wymiar biologiczny, cywilizacyjny, społeczny, kulturowy, religijny, polityczny, wskazuje na to historia filozofii w medycynie.
Medycyna i misja tych, którzy ją przynoszą ludziom cierpiącym z powodu zagrożeń biologicznych, psychoemocjonalnych lub społecznych, wywodzi się pierwotnie z instynktu samozachowawczego, czyli stanowi organiczny czynnik istnienia człowieka. Jest jego ucywilizowaną sublimacją. Potrzeba tworzenia i stosowania medycyny wynika więc z samej natury życia ludzi, z życiowej organizacji ich bytu. Jest naturalną potrzebą, instynktowną nadzieją i niezbywalną koniecznością. Towarzyszy w różnych formach ludziom wszystkich grup klasowych, ras i kontynentów, od narodzin do śmierci. Mylą się ci, którzy sądzą, że można te naturalne zadania medycyny dowolnie zmieniać, ograniczać lub odrzucać.
Praca z osobami chorymi powoduje, że każdy lekarz głęboko wnika zarówno w biologiczną, jak i psychoemocjonalną oraz społeczną problematykę ludzkiej egzystencji. Jego zadaniem jest w przypadku choroby uczynić tę egzystencję z powrotem lepszą, szczęśliwszą dla tych, którzy się o to do niego zwracają. Lekarz nie jest „wypisywaczem” recept. Jest badaczem natury zdrowia i choroby, wykorzystującym dla dobra ludzi najbardziej skuteczne metody naukowe, jest promotorem szybkiego wykorzystywania wyników badań w praktyce medycyny w celu zapobiegania chorobom, usuwania chorób, ograniczania ich skutków lub niekiedy tylko do łagodzenia ich wpływu na życie ludzkie. Działa w sferze zarówno molekularnej patologii, jak i duchowości życia i zdrowia. Lekarz powinien także z tych powodów po prostu kochać ludzi, swoich pacjentów. Omnia procedit ex amore (wszystko wynika z miłości) – mówi mądra maksyma. Na pewno tak dzieje się w medycynie. Lekarz czerpie siły do działania z miłości do ludzi zagrożonych, do chorych szukających pomocy. Obiektywne dowody naukowe i jednocześnie subiektywne uczucia kierują ręką operującą nowoczesnymi narzędziami technicznymi, a także coraz skuteczniejszymi metodami prewencji i leczenia.
Medycyna i społeczeństwo – relacje zależne od warunków zewnętrznych, zmienne
Zmiany cywilizacyjne – środowiskowe, kulturowe i technologiczne – wytwarzają ciągle nowe, specyficzne, zmienne warunki i presje, wpływające na kształtowanie się roli medycyny i zawodu lekarza, na poziom jego autorytetu i rangi społecznej. Poniżej wymieniono typowe przykłady takich współcześnie działających presji.
Presja 1. Rozłam i rozczarowania istniejące między lekarzami a politykami, organizatorami i menadżerami opieki medyczno-społecznej. Pojawia się w tym zakresie dyskusja: kto ma mieć priorytet w kształtowaniu realnego systemu opieki medycznej? Jakie wartości życiowe powinny mieć znaczenie decydujące?
Presja 2. Poziom nakładów państwa i organizacji ubezpieczeniowych na świadczenia medyczne jest najczęściej niewystarczający do szybkiego wprowadzania postępów nauk medycznych w szerokiej praktyce.
Jak osiągnąć potrzebny kompromis między celami etycznymi a ekonomicznymi?
Presja 3. Medialna „wieża Babel” w działalności mediów w zakresie informacji. Społeczeństwo otrzymuje informację o sprzecznym charakterze, mającą niekiedy pozamedyczne cele. Jest to często kontrowersja między medialną potrzebą sensacji a naukowym obiektywizmem kształtującym racjonalne postawy społeczne.
Standardomania. Standardy nie zawsze właściwie kształtują postępowanie lekarza. Mogą być nieprzydatne w realnych warunkach indywidualnych pacjentów, ale jednocześnie zawsze narzucają odpowiedzialność za ich niewykonywanie. Jak indywidualizować postępowanie medyczne w konkretnych przypadkach? Jak „personalizować” postępowanie lekarskie?
Kryzys zaufania pacjenta, jego rodziny i większych grup społecznych do medycyny. Narastanie fali najczęściej nieuzasadnionych roszczeń i oskarżeń. Media, marketing, a nawet polityka utrudniają właściwe relacje lekarza i pacjenta oraz racjonalną ocenę wyników terapeutycznych. Jak stosować etykę w mediach medycznych, marketingu leków w praktyce zdrowotnej i ekonomice opieki zdrowotnej?
Nadmierna technicyzacja medycyny. Przesadne, także ze względów pozamedycznych, stosowanie techniki w procesie leczenia. Wykonywanie badań diagnostycznych w oparciu o coraz bardziej wyspecjalizowaną aparaturę nie zawsze jest proporcjonalne do rzeczywistych potrzeb pacjenta. Medycyna nie może polegać tylko na „odczytywaniu kartek wyników badań pracownianych”. Lekarz ma większe zadania.
Presja ekonomiczna. Stosowanie racjonalnego, potrzebnego leczenia może być utrudnione ze względu na materialne ograniczenia – ubóstwo. Jak racjonalizować taką sytuację? Jak zreformować system opieki społecznej?
Presja edukacyjna i społeczna. Leczenie optymalne jest często niemożliwe z powodu braku świadomej współpracy ze strony pacjenta, zbyt fragmentarycznego wykształcenia, niemożności wykonania zaleceń lekarza. Ma to szczególne znaczenie w chorobach przewlekłych, kiedy dom staje się rodzajem lecznicy. Konieczne jest praktykowanie odpowiedniej edukacji terapeutycznej i psychospołecznej. Kiedy wprowadzi się medyczną poradę edukacyjną na listę płatnych przez ubezpieczycieli świadczeń? Zewnętrzne presje zakłócają komunikację medycyny i medyków ze społeczeństwem. Wskazane jest ich profesjonalne rozpoznawanie i ograniczanie w interesie chorych.
Podsumowanie.
Medycyna obejmuje potrzeby i działania, które są niezmienne, „wieczne”, ponieważ wynikają z natury życia ludzkiego, z instynktu samozachowawczego. Obok nich istnieją w pojęciu i działaniach medycyny składniki, które poddają się wpływom zewnętrznym. Mogą one w różny sposób ulepszać lub utrudniać misję medycyny wobec pacjentów i społeczeństwa.
Celem środowisk medycznych powinno być badanie i wczesne rozpoznawanie takich zmian, ocena ich siły i dynamiki. Celem jest uzyskanie pełnej skuteczności komunikacji między medycyną a pacjentami. Dobra, oparta na dowodach naukowych i moralności komunikacja służy najwyższym wartościom życia i zdrowia, zgodnie z zasadami medycznej i społecznej etyki, opartej jednocześnie na biologicznych dowodach naukowych i subiektywnych elementach duchowego przeżywania choroby.
Streszczenie wykładu Lekarz i społeczeństwo w XXI wieku: niezmienne aksjomaty medycyny, aktualne presje zewnętrzne, kierunki ogólnych przystosowań
w programie Konferencji Naukowej II Wydziału Lekarskiego WUM 10.12.2010
Piśmiennictwo (wybór)
1. Brzeziński Z. J., Szamotulska K., Epidemiologia kliniczna, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1997
2. Fayers P.M., Machin D., Quality of Life. Assessment, Analysis and Interpretation, J. Wiley and Sons Ltd., Chichester etc, 2000
3. Giddens A. (tłum. A. Sulżycka), Socjologia. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006.
4. Gajewski P., Jaeschke R., Brożek J. (red.), Podstawy EBM. Wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 2008
5. Kasper D.L., Fanci A.S., Longo D.L., Braunwald E., Hauser S.L., Jameson J.L. (red.), Harrison’s Principles of Internal Medicine. Mc Graw-Hill, Med. Publ. Division, New York etc, 2005 (wydanie 16)
6. Nolte E., Knai C, McKee M., Managing chronic conditions – experience in eight countries. European Observatory of Health Systems and Polines, WHO, 2008
7. Tatoń J., Czech A., Podręcznik edukacji terapeutycznej. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000
8. Tatoń J., Filozofia w medycynie. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2003
9. Tatoń J., Humnistyczne podstawy działalności współczesnego lekarza, (w druku)