Pamiętnik TLW 2013
Zygmunt Klukowski - Lekarze w powstaniu 1863 r.
ZYGMUNT KLUKOWSKI
LEKARZE W POWSTANIU 1863 R.
POLEGLI W BOJU, ZAMORDOWANI I STRACENI Z WYROKÓW SĄDÓW.
(REFERAT WYGŁOSZONY 15 LIPCA 1925 R. W WARSZAWIE NA II ZJEŹDZIE POLSKICH HISTORYKÓW MEDYCYNY, BĘDĄCYM ZARAZEM SEKCJĄ HISTORJI I FILOZOFJI MEDYCYNY XII ZJAZDU LEKARZY I PRZYRODNIKÓW POLSKICH)
Lekarze polscy brali czynny udział we wszystkich w ogóle walkach o niepodległość ojczyzny, lecz w powstaniu 1863 r. odegrali oni tak wybitną rolę, że w dziejach tego powstania mają swoją odrębną i to krwawo zapisaną kartę. Najwymowniej świadczą o tem cyfry: podług moich, niezupełnie jeszcze dokładnych obliczeń, opartych na żmudnych kilkuletnich poszukiwaniach, 31 lekarzy straciło w powstaniu życie, przeszło 100 powędrowało na Sybir do katorgi lub na wygnanie, a około 50 musiało emigrować z kraju za granicę. Imiona ich, zwłaszcza tych najbardziej ofiarnych – poległych, poszły w zapomnienie. I tak n. p. Kośmiński, pomimo, iż sam brał czynny udział w powstaniu, lecząc rannych w szpitalach czasowych, w swoim »Słowniku lekarzów polskich« nie wspomina (prawdopodobnie ze względu na cenzurę rosyjską) ani o jednym poległym lub straconym lekarzu, wymieniając zaledwie dwóch, przypadkowo zamordowanych podczas rzezi w Tomaszowie.
Nazwiska zabitych lekarzy trzeba było wyszukiwać w najrozmaitszych spisach i wykazach urzędowych i nieurzędowych, trzeba było przejrzeć ogromną liczbę współczesnych pism perjodycznych, a także opracowań źródłowych, pamiętników , wspomnień i t. p. nie wszystkie te źródła są jednakowo pewne i ścisłe, wiadomości z nich zaczerpnięte wymagają sprawdzenia, co w stosunku do uczestników powstania 63 r. natrafia na wyjątkowe trudności wobec częstokroć świadomego niszczenia wszelkich śladów udziału w powstaniu. I dlatego wykaz zabitych lekarzy, który mam tu przedstawić, nie jest jeszcze ani zupełny, ani dokładny. Jestem pewien, że dalsze poszukiwania, które stale prowadzę, pozwolą mi z czasem uzupełnić zebrane dotychczas wiadomości i usunąć z nich wiele braków.
Lekarze brali w powstaniu bardzo różnorodny udział. W pracach organizacyjnych, poprzedzających wybuch powstania, wszędzie widzimy lekarzy, jak w stolicy tak i na prowincji. A gdy po ogłoszeniu powstania, poczęły się tworzyć partje, lekarze i w znacznej części studenci wyższych kursów wydziałów lekarskich podążyli do obozów. W miarę, jak walka stawała się coraz krwawszą, zwiększała się liczba lekarzy obozowych, tak że w końcu prawie każda większa partja miała swego lekarza.
Jak wiadomo, walka w 63 r., o charakterze wyłącznie partyzanckim, odbywała się w warunkach zupełnie innych, aniżeli dzisiejsze wojny regularne. Oddziały powstańcze, rozrzucone po całej kongresówce i Litwie, ukrywające się po lasach i bezustannie zmieniające miejsce pobytu, nie mogły mieć ani zabezpieczonych tyłów, ani sanitarnych taborów. Lekarze oddziałów podczas potyczki z konieczności musieli znajdować się pośród walczących powstańców, okazując im w razie zranienia pierwszą doraźną pomoc. Bardzo często lekarze w czasie bitwy chwytali za broń, stawali do szeregów i walczyli na równi z żołnierzami. Dopiero po skończonej walce rozpoczynała się ich właściwa rola lekarzy. Niekiedy lekarze stawali na wet na czele oddziałów i sami prowadzili je do boju. I tem się tłumaczy, że aż 17 lekarzy poległo podczas bitew. Jest to liczba bardzo duża, jeżeli się zważy, jak stosunkowo mało lekarzy ginie bezpośrednio od kuli w wojnach regularnych.
Ale nie tylko podczas bitwy groziła lekarzom utrata życia: znane są wypadki zamordowania lekarzy zaskoczonych przez Moskali przy opatrywaniu rannych na pobojowisku lub w prowizorycznych szpitalach powstańczych. Prócz tego groziła lekarzom śmierć w razie ujęcia z bronią w ręku lub nawet tylko za pracę w organizacji cywilnej. I rzeczywiście z wyroków sądu stracono 8 lekarzy.
Lekarzy zabitych w powstaniu styczniowym dzielę na 3 grupy: 1) poległych w boju, 2) zamordowanych – nie podczas walki i bez sądu i 3) straconych z wyroków sądu.
W pierwszej grupie t. j. lekarzy poległych w boju widzimy: jednego dowódcę oddziału samodzielnego, dwóch dowódców oddziałów niesamodzielnych i 14-tu lekarzy obozowych lub wprost lekarzy-żołnierzy.
W grupie drugiej, t. j. zamordowanych, znajdujemy: 3 lekarzy zamordowanych podczas opatrywania rannych, jednego – za sprzyjanie powstaniu, i dwóch zamordowanych przypadkowo podczas rzezi ogólnej.
W grupie trzeciej t. j. straconych mamy 6 lekarzy rozstrzelanych i 2 lekarzy powieszonych za czynny udział w powstaniu.
Wymienię teraz pokrótce nazwiska i rolę każdego z zabitych w powstaniu lekarzy według podanego powyżej podziału na grupy.
Grupa pierwsza – poległych w boju:
Dr Antoni Sankiewicz1), wychowaniec Uniwersytetu Dorpackiego, w chwili wybuchu powstania zajmował się praktyką lekarską w Klecku w Mińszczyźnie. Zorganizował on odrębną partję, zwaną „Klecką”, i sam stanął na jej czele, pełniąc równocześnie i obowiązki lekarza. Przy pierwszym zetknięciu się z wrogiem partja została rozbita, a dr Sankiewicz, uchodząc przed kozakami, rzucił się do rzeki, lecz ugodzony kulą nie mógł już rzeki przepłynąć i utonął.
Dr Stefan Kraszewski 2) w partii Władysława Ciechońskiego, działającej na Wołyniu, dowodził oddziałem kosynierów, składającym się ze 100 ludzi. Dnia 22-go maja 1863 r. pod Minkowcami w pow. zasławskim, gdy partja została otoczona przez Moskali, Kraszewski z szablą w ręku poprowadził swych kosynierów do ataku. I w tej właśnie chwili kula nieprzyjacielska śmierć mu zadała.
Dr Aleksander Szylling3) w kwietniu 1863 r. zaczął wraz z innymi gromadzić powstańców w lasach kowieńskich. Wkrótce przyłączył się do partii d-ra Dłuskiego. Dnia 22-go czerwca 63 r. pod Draginiami w pow. szawelskim oddział d-ra Dłuskiego stoczył zwycięską bitwę z Rosjanami. W bitwie zginął dr Szylling, dowodząc powierzoną mu przez Dłuskiego kawalerią.
Dr Błażewicz vel Błażejewicz4) z Litwy, zginął dnia 7-go sierpnia 63 r. pod Straczunami w woj. Augustowskiem, walcząc w oddziale Kołyszki.
Dr Aleksander Brzozowski 5) walczył na Litwie w partji Narbutta. Poległ dnia 5-go maja 63 r. pod Dubiczami w pow. lidzkim, w ostatniej potyczce Narbutta.
Dr Domanowski 6) z Pińszczyzny – jako lekarz przebywał w partii Traugutta. Dnia 13-go lipca 63 r. pod Kołodnem, w pow. pińskim, partja została rozbita, przyczem zginął i dr Domanowski.
Dr Edward Fassowicz de Farensbach7), wychowaniec Uniwersytetu Kijowskiego, służył w oddziale Chranieckiego na Wołyniu. Zginął pod Miropolen w maju 1863 r.
Dr Ignacy Kozłowski 8) był w oddziale Wincentego Koziełły na Litwie. Poległ pod Dźwinosami 9-go maja 63 r.
Dr Lipski9) był wpierw lekarzem w wojsku rosyjskiem, następnie jako lekarz obozowy służył w partji d-ra Dłuskiego. Zginął w bitwie pod Droginiami na Litwie dnia 22-go czerwca 63 r. razem ze wspomnianym już d-rem Szyllingiem.
Dr Maszardo10) znajdował się w partji Lewandowskiego na Podlasiu. Poległ w potyczce pod Różą dnia 24-go marca 63 r.
Dr Paweł Pawłowski11) z Kobrynia, służył w partji Traugutta. Poległ dnia 25-go maja 63 r. pod Horkami, w pow. kobryńskim.
Dr Jan Kanty Piekosiński12) z Tarnowa, był w oddziale hr. Komorowskiego. W bitwie pod Starą-Wisłą w obwodzie hrubieszowskim zginął dnia 18-go stycznia 64 r. Niektóre źródła podają, że ranny dostał się do niewoli.
Dr Łucjan Szmidt13) z Poznańskiego. Najpierw służył w oddziale Younga de Blankenheima, przyczep szczególnie odznaczył się w bitwie pod Nową-Wisłą na Kujawach dnia 26-go kwietnia 1863 r. Następnie, mając już rangę porucznika, był adiutantem pułk. Zielińskiego. Mężnie walczył w bitwie pod Żdżarami 23-go września 63-go roku. W dwa dni później poległ w bitwie pod Skoszewami w obwodzie rawskim.
Dr Adam Stanisławowski14) walczył w partji Jeziorańskiego. W bitwie pod Kobylanką dnia 6-go maja 63-go r. został ciężko ranny. Zmarł wkrótce z odniesionych ran w szpitalu w Cieszanowie.
Dr Wigani15) Włoch, był lekarzem obozowym w oddziale „Iskry” Sokołowskiego. Poległ pod Małogoszczą we wrześniu 63 r.
Dr Aleksander Witkowski15) był lekarzem w Pińsku. Zginął pod Paszkowskim Ostrowiem.
Dr Zuberbier17), wychowaniec Uniwersytetu kijowskiego, jako lekarz wstąpił do oddziału „Groma” Kiersnowskiego. Z bronią w ręku zginął pod Waliłami w wojew. grodzieńskiem dnia 29-go kwietnia 1863 r.
Obecnie przystępujemy do grupy drugiej lekarzy, mianowicie: zamordowanych nie podczas walki, ani też z wyroku sądu.
Dr Dowgiełło18) był lekarzem w Staszowie. Zamordowany został dnia 21 października 63 r. we dworze w Jurkowicach pod Staszowem, zaskoczony tam przez Moskali.
Dr Juwenal Niewiadomski19) dnia 19-go maja 63 r. we dworze w Mołożowie opatrywał rannych, zwiezionych tam po bitwie pod Turkowicami w pow. hrubieszowskim. Podczas tej czynności oddział wojska rosyjskiego napadł na dwór, wymordował wszystkich rannych, a wraz z nimi i dr-a Niewiadomskiego.
Dr Stanisław Savary20) był lekarzem w Krośniewicach. W marcu 63 r. zamordowany został w Dziecinowie w obw. Łukowskim, w chwili opatrywania zwiezionych tam rannych powstańców.
Dr Cynger21) był lekarzem w Świsłoczy. W lipcu 63 r. ujęty przez moskali nie chciał wskazać im miejsca pobytu partii powstańczej. Został za to w lasach pod Prużanami powieszony po uprzedniem obcięciu mu obu rąk.
Dr Wincenty Dąbrowski22)był lekarzem wolno-praktykującym w Tomaszowie Ordynackim. Podczas słynnej rzezi w tem mieście dnia 5 lutego 63 r. został on wyprowadzony przez żołnierzy rosyjskich ze swego mieszkania i na ulicy zabity.
Dr Wojciech Żelkowski23), lekarz wolno-praktykujący, zamieszkały również w Tomaszowie Ordynackim. Podczas wspomnianej rzezi zabity został we własnem mieszkaniu. Po dokonaniem morderstwie wojsko rosyjskie podpaliło dom d-ra Żelkowskiego, tak że nawet zwłoki jego spaliły się w płomieniach.
Obydwaj ci lekarze: Żelkowski i Dąbrowski padli ofiarą zemsty ze strony Żyda felczera Gołdaka, który naprowadził na nich kozaków, mszcząc się w ten sposób za zabranianie mu praktyki lekarskiej. Właśnie tych dwóch lekarzy wymienia Kośmiński w swym „Słowniku”.
A teraz przechodzimy do ostatniej – trzeciej grupy: straconych w wyroków sądu.
Dr Władysław Czarkowski24) pseudonim „Pióro” albo „Czajka”, lat 36, pochodził z Podlasia, ukończył medycynę w Moskwie, był lekarzem w Łosicach. Brał bardzo czynny udział w organizacji jeszcze na długo przed powstaniem, był okręgowym m. Łosic. Zorganizował oddział ochotników, głównie ze szlachty zaściankowej, i zaraz w pierwszym dniu powstania 23-go stycznia napadł na ułanów rosyjskich w Łosicach. Tego samego dnia stoczył jeszcze potyczkę pod Stokiem Lackim. Następnie, zawsze jako dowódca swojej partii, walczył pod Siemiatyczami, Międzylesiem i Mingosami ze zmiennem, jak zwykle, szczęściem.
Wreszcie został przez Rząd Narodowy mianowany naczelnikiem cywilnym powiatu bialskiego. Pochwycony został przez oddział rosyjski w chwili, gdy przebrany za chłopa przewoził jakieś ważne papiery. Użyto go za przewodnika, lecz, poznany przez oficera ułanów rosyjskich, stawiony został przed sąd wojenny, który go skazał na śmierć. Wyrok wykonano 29-go lipca 1863 r. w Siedlcach.
Dr Jan Neczaj25), lat czterdzieści kilku, Rusin z pochodzenia, ukończył Uniwersytet Kijowski, był lekarzem w Dubience w wojew. lubelskiem. Zorganizował partję liczącą około 400 ludzi i z nią w nocy 22-go na 23-go stycznia zajął Hrubieszów, rozbroiwszy miejscową załogę. Pod Rudką w pow. krasnostawskim dn. 17-go lutego oddział ten został rozbity. Zebrawszy go na nowo, Neczaj dn. 22-go lutego przyjął bitwę z Rosjanami w folwarku Żalin w chełmskiem, lecz poniósł tu ostateczną klęskę, przyczem sam dostał się do niewoli. Sądzony przez sąd wojskowy, skazany został na śmierć przez rozstrzelanie. Wyrok wykonano w Krasnymstawie dnia 19-go marca 1863 r.
Dr Gustaw Szaramowicz26) pochodził z Ukrainy, był lekarzem pułkowym w oddziale Różyckiego na Wołyniu. Za udział w powstaniu zesłano go na Syberię. Był on jednym z inicjatorów i organizatorów powstania polskiego za Bajkałem w r. 1866 Stanął na czele jednego z głównych oddziałów. Po rozbiciu partji przedarł się, pomimo odniesionych ran, przez szeregi moskiewskie i z garstką rozbitków ze swej partji rozpoczął wędrówkę po tajgach syberyjskich. Trwała ona przeszło 20 dni i była jednem pasmem męczarni i głodu. Wreszcie schwytani zostali przez Moskali i popędzeni pieszo do Irkucka. Tu oddano ich pod sąd wojskowy. Siedmiu, a w tej liczbie i d-ra Szaramowicza skazano na śmierć. Rozstrzelano go w Irkucku dn. 27-go lutego listopada 1866 r., a zachowanie się jego podczas sądu i egzekucji było tak pełne męstwa i godności, że wzbudziło powszechny podziw.
Dr Michał Oskierka27) lat 27, rodem z Mińszczyzny. W organizacji powstańczej był komisarzem wojew. mińskiego. Odznaczał się energią i gorliwością w pełnieniu służby narodowej. Aresztowany w końcu i oddany pod sąd, skazany został na śmierć przez rozstrzelanie. Wyrok wykonano w Mohylowie dnia 11-go maja 1864 r.
Dr Tadeusz Rakowski28), rodem z Kijowszczyzny, służył w berdyczowskim oddziale Krzyżanowskiego. Dnia 12-go maja 1863 r. z polecenia dowódcy dokonał napadu na stację pocztową w Rotmistrzówce na Ukrainie, przyczep pochwycił 5 urzędników, a poczmistrza, jako szpiega, powiesił. W bitwie pod Bułajem dnia 15-go maja został ranny, jednak do niewoli się nie dostał i szukał schronienia w Kijowie, gdzie go po pewnym czasie aresztowano i oddano pod sąd. Z wyroku tego sądu dnia 21-go listopada rozstrzelany został w Kijowie.
Dr Ignacy Wróblewski29) rodem z Witebszczyzny. Rozstrzelany ostał w Kownie 26-go sierpnia 1863 r., jak głosi wyrok śmierci: „za przebywanie w oddziale powstańców i nastawanie na życie jednego mieszkańca pozostałego wiernym swemu obowiązkowi”.
Dr Juljan Mickiewicz30) lat 26, z Litwy. Po ukończeniu Akademji M`edyko-Chirurgicznej w Petersburgu był lekarzem wolno-praktykującym w powiecie wiłkomirskim. W organizacji cywilnej podczas powstania był komisarzem województwa kowieńskiego. Aresztowany w końcu i oddany pod sąd, skazany został na śmierć przez powieszenie. Dnia 5-go listopada 1864 r. wyrok ten wykonano w Kownie.
Kazimierz Wiśniewski31) dowódca oddziału żandarmerji narodowej. Schwytany przez Moskali, został powieszony w Radomiu dnia 16-go lipca 1863 r. Stupnicki w „Imionospisie poległych… w 1863 r.” powiada, że był on lekarzem. Potwierdzenia jednak tej wiadomości nigdzie dotychczas nie znalazłem i dlatego nazwisko to podaję pod znakiem zapytania.
Uważałem, że imiona tych lekarzy-bohaterów należy nareszcie wydobyć z ukrycia, wpisać do złotej księgi lekarzy poległych w walkach o wolność, a tem samem przekazać je pamięci przyszłych pokoleń.
1) Dr B. Dybwski. Wspomnienia z przeszłości półwiekowej. Lwów 1913, str. 6 i 7.
2) Stan. Zielmiński. Bitwy i potyczki 1861864. Rapperswil 1913, str.343. H. Stupnicki. Imionospis poległych i straconych ofiar powstania roku 1863 i 1864. Lwów 1865, str. 39. Z. Kolumna. Pamiątka dla rodzin polskich. Część II. Kraków 1868, str. 135.
3) S. Zieliński. op. cit. str. 288 i 300.
4) S. Zieliński. op. cit. str. 268.
5) S. Zieliński op. cit. str.281.
6) Dr August Kwaśnicki. Udział lekarzy w wojnie narodowej 1863-64. „Przegląd Lekarski” 1917 Nr. 6 str. 47. H. Cederbaum. Powstanie styczniowe. Wyroki audytorjatu polowego z lat 1863-1864. Warszawa 1917, str. 157, 158. Z. Kolumna. op. cit. cz. II. str. 57.
7) Z. Kolumna. op. cit. cz. II str. 68. J. Białynia-Chołodecki. Pamiętnik powstania styczniowego. Lwów 1913, str. 208.
8) S. Zieliński op. cit. str. 281.
9) S. Zieliński. op. cit. str. 300. Z. Kolumna. op. cit. cz. II str. 156.
10) S. Zieliński. op. cit. str. 63.
11) S. Zieliński. op. cit. str. 336. Z. kolumna. op. cit. cz. II. str. 207.
12) H. Stupnicki. op. cit. str. 61. Z. kolumna. op. cit. cz. II. str. 209. S. Zieliński. op. cit. str. 119
13) H. Stupnicki. op. cit. str. 84. S. Zieliński. op. cit. str. 31 i 46. Z. Kolumna. op. cit. cz. II. str.245.
14) S. Zieliński. op. cit. str. 89. Z. Kolumna. op. cit. cz. II. str.258.
15) Z kolumna. op. cit. cz. II. str. 293.
16) Z. Kolumna. op. cit. cz. II. str. 295.
17) Z. Kolumna. op. cit. cz. II. str. 310.
18) H. Stupnicki. op. cit. str. 20 „Czas” 1863 Nr. 245.
19) H. Stupnicki. op. cit. str. 55. S. Zieliński. op. cit. str. 90. Z. Kolumna. op. cit. cz. II. str.190. M. Michałowski. Józef Nieczuja Miniewski, jego udział w powstaniu styczniowem. Lwów 1918. str. 80.
20) Z. Kolumna. op. cit. cz. II. str. 244. S. Zieliński. op. cit. str. 62.
21) H. Stupnicki. op. cit. str. 15. Z. kolumna. op. cit. cz. I. str. 39.
22) Dr Józef Seruga. Krwawy dzień w Tomaszowie Ordynackim w dniu 5 lutego 1863 r. Teka Zamoyska r. 1920 Nr.2, str. 24. A. Kwađnicki. op. cit. Przyborowski. Dzieje 1863 r. tom I, Kraków 1897. str. 218. Kośmiński. Słownik Lekarzów Polskich. Warszawa 1888, str.594.
23) J. Seruga. op. cit. A. Kwaśnicki. op. cit. „Czas” 1863 Nr. 32 i 40. Przyborowski. op. cit. str. 218. Kośmiński op. cit. str. 581.
24) Z pamiętnika Romana (Rogińskiego). 1859-1863. Kraków 1898 str. 42. Z. Kolumna. op. cit. cz.I. str. 40.
25) A. Kwaśnicki. op. cit. M. Dubiecki. Na kresach i za kresami. Kijów 1914 str. 14, 15, 20. S. Zielińskim. op. cit. str. 84. Z Kolumna. op. cit. cz. I. str. 110. J. Białynia-Chołodecki. op. cit. str. 42. Przyborowski, t. II, str. 291-300.
26) S. Zieliński. op. cit. str. 354. Z. Librowicz. Polacy w Seberji. Kraków 1884. str. 336-341. Z. O. Powstanie polskie nad Bajkałem i sprawa kazańska. Lwów 1878 str. 48-121. W. Czernik. Pamiętniki Weterana. Wilno 1914. str. 33-41. Białynia-Chołodecki.op.cit.str. Fr. Rawita-Gawroński. Rok 1863 na Rusi. Ukraina, Wołyń, Podole, Lwów. 1903. str. 334-355.
27) J. Gieysztor. Pamiętniki z lat 1857-1865. Wilno 1913. T. I. str. 410-411. B. Dzbowski. op. cit. str. 11. Przyborowski, op. cit. t. III str. 40. Stupnicki, op. cit. str. 58. Wacław Studnicki. Rok 1863. Wyroki śmierci. Wileńskie źródła archiwalne. Wilno 1923, str. 36, 85b i 86a. Z. Kolumna. op. cit. cz. I str. 115.
28) „Chwila” 1863, Nr. 36, Z. Kolumna op. cit. cz. I. str. 132. S. Zieliński. op. cit. str. 353.
29) Studnicki, op. cit. str. 50, „Czas” 1863, Nr. 228. B. Limanowski. Historja powstania narodu polskiego 1863 i 1864 r. Wyd. II. Lwów 1908, str. 506.
30) J. Gieysztor. op. cit. t. II str. 292, 293. W. Studnicki, op. cit. str. 33 i 83a. Z. Kolumna, op. cit. cz. I. str. 107.
31) Stupnicki. Op. cit. str. 94. Z. Kolumna. op. cit. cz. I. str. 171.
Artykuł pochodzi z „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 1926. T. IV z II.