Pamiętnik TLW 2006

Wojewódzki Szpital Zakaźny w Warszawie cz.1

Alfons Krystof
Wojewódzki Szpital Zakaźny w Warszawie

Dnia 16 października 1881 roku, gdy prezydentem miasta Warszawy był generał Sokrates Starynkiewicz, Rada Miejska – dla ochrony ludności przed szerzącymi się w tym czasie epidemiami ostrych chorób zakaźnych – powzięła uchwałę o budowie odrębnego szpitala dla chorych zakaźnie.
W tym celu Zarząd Miasta, na wniosek Komisji, wyasygnował jednorazowo sumę 14 500 rb. i wstawił do budżetu rocznie 9000 rb. na czynsz dzierżawy i utrzymanie 50-łóżkowego szpitala, czynnego w okresie trzech miesięcy zimowych.

Realizując tę uchwałę Zarząd Miejski wydzierżawił od Hermana Goldenringa na 12 lat posesję nr 3086A na Woli, tzw. Ogród Ohma, gdzie pierwotnie znajdował się ogród rozrywkowy „Prado”, a później, w jednym z nieistniejących już pawilonów, mieściła się fabryka obić papierowych Józefa Franaszka. W kontrakcie przewidziano, że w okresie dzierżawy Rada Miejska przebuduje na swój koszt istniejące baraki drewniane i wybuduje nowe, konieczne dla szpitala budynki, które w wypadku nieprzedłużenia umowy przejdą bez odszkodowania na własność Goldenringa. Czynsz rocznej dzierżawy ustalono na 4000 rb.

Wybrany teren odpowiadał jak najbardziej warunkom izolacji chorych zakaźnie. W cienistym ogrodzie płynął strumień, co zapewniło bieżącą wodę, a budynki, jakkolwiek bardzo zniszczone, rozkładem wewnętrznym i rozmiarem izb odpowiadały potrzebom szpitala. Nadzór nad budową powierzył Zarząd Miejski radnemu R.T. Wiłujewowi. W okresie od 20 września do 31 grudnia 1882 r. wyremontowano baraki i wybudowano nowe budynki izby przyjęć, kuchni, pralni, dezynfektorni, salę operacyjną i kostnicę, budynki stajni, wozowni oraz mieszkania dla lekarza, sióstr miłosierdzia i służby. Ogólny koszt budowy szpitala wyniósł 21 351 rb. 68 kop., przy czym roboty budowlane kosztowały 16 820 rb. 76 kop., a wyposażenie szpitala 4530 rb. 92 kop. W dniu 31 grudnia 1882 r. budowa szpitala była całkowicie zakończona, a sale chorych i pomieszczenia pomocnicze zostały wyposażone w niezbędny sprzęt.

Plan stanowisk nowego szpitala przewidywał następujące stanowiska i wydatki:

—    intendent – mieszkanie, wyżywienie i pobory
300 rb.
—    2 lekarzy przez 3 m-ce po 90 rb.
540 rb.
—    2 felczerów po 25 rb. miesięcznie
150 rb.
—    ogrodnik – mieszkanie, wyżywienie i pobory
180 rb.
—    2 dozorców po 13 rb. miesięcznie
78 rb.
—    urzędnik w ciągu 3 m-cy
45 rb.
—    3 służących salowych po 4 rb. miesięcznie
36 rb.
—    1 służący przy wannach po 4 rb. miesięcznie
12 rb.
—    woźny po 6 rb. miesięcznie
18 rb.
—    2 posługaczki na salach po 3 rb. miesięcznie
18 rb.
—    kucharka po 4 rb. miesięcznie
12 rb.
—    pomywaczka po 3 rb. miesięcznie
9 rb.
—    służący przy siostrach miłosierdzia
9 rb.
—    2 praczki po 4 rb.
24 rb.
—    żywienie 50 chorych
900 rb.
—    żywienie 4 sióstr miłosierdzia
144 rb.
—    żywienie 1 felczera dyżurnego
24 rb.
—    żywienie 12 osób służby niższej
21 rb.
Razem kwartalnie
2520 rb.

W roku 1885 szpital został przemianowany na szpital zapasowy, czynny jedynie w okresie epidemii. W roku 1894 Zarząd Miejski dzierżawioną działkę zakupił na własność, a szpital zakwalifikował do pracy w ciągu całego roku. W roku 1900 Zarząd Miejski nadał szpitalowi nazwę Szpital Zakaźny Miejski św. Stanisława.

W 1905 roku w skład Szpitala Zakaźnego wchodziło 15 budynków stałych i 2 przenośne baraki typu Dekera:

1. budynek murowany, stojący przy rogu ul. Wolskiej i Młynarskiej, mieścił izbę przyjęć, aptekę, gabinet lekarza naczelnego, laboratorium bakteriologiczne, kuchnię z magazynami, kaplicę i mieszkanie dla sióstr miłosierdzia oraz mieszkania służby. W przybudówce mieszkał miejscowy felczer i sanitariusz karetki szpitalnej;

2. budynek administracji z mieszkaniami lekarza miejscowego i intendenta;

3. budynek anatomii patologicznej z salą sekcyjną, trupiarnią i kaplicą przedpogrzebową;

4. budynek komory dezynfekcyjnej, suszarni mechanicznej, skład bielizny oraz szwalnia;

5. dwa budynki murowane pralni;

6. jeden budynek murowany na skład rzeczy należących do chorych i kocioł parowy;

7. budynek nr 1 na 22 łóżka;

8. budynek nr 2 na 22 łóżka;

9. budynek nr 3 na 18 łóżek;

10.  budynek nr 4 na 22 łóżka i sala operacyjna w przybudówce;

11.  budynek nr 5 na 32 łóżka;

12.  dwa baraki drewniane typu Dekera po 12 łóżek każdy;

13.  budynek drewniany (wozownia, stajnia i składy węgla, drzewa i siana);

14.  budynek drewniany (skład słomy).

Budynki były skanalizowane i posiadały wodociągi. Oświetlenie było gazowe, ogrzewanie piecami węglowymi. Budynki łóżkowe oznaczone numerami 1–5 były murowane, parterowe. Łóżka miały sienniki wypełnione słomą (świeżą dla każdego chorego) oraz trudne do dezynfekcji kołdry.

Personel szpitala składał się z 8 lekarzy, 4 felczerów, 5 pielęgniarek, 6 posługaczy, 12 posługaczek i 3 urzędników. Do przewozu chorych zakaźnie szpital posiadał konną karetkę sanitarną i dwa konie.

W 1911 roku Zarząd Miejski dokupił sąsiednią działkę, oznaczoną numerem 3087B, o powierzchni 12 553 łokci kwadratowych, a jesienią rozpoczęła się budowa 72-łóżkowego pawilonu, który planowano ukończyć w roku następnym.

W roku 1914 na stanowisko lekarza naczelnego Szpitala Zakaźnego mianowany został dr med. Otton Hewelke. W listopadzie 1919 r. lekarzem naczelnym Szpitala Zakaźnego został dr Henryk Ruppert i pełnił tę funkcję do dnia swej śmierci, tj. 5 kwietnia 1920 r. Po śmierci dr. Rupperta stanowisko lekarza naczelnego objął dr med. Witosław Dąbrowski. Gdy obejmował to stanowisko, istniały 4 pawilony parterowe (72 łóżka), duży pawilon z czterema oddziałami (298 łóżek) i drewniany barak róży (45 łóżek), co łącznie stanowiło 415 łóżek. Od ul. Wolskiej, przy głównym wejściu, znajdował się dom administracyjny, a naprzeciw niego budynek z izbą przyjęć, apteką, kuchnią, kaplicą i mieszkaniem sióstr zakonnych. Nieco głębiej znajdowały się niedawno wybudowana pralnia parowa i mieszkania służby, kaplica przedpogrzebowa, laboratorium, sale sekcyjne i kostnica. W sąsiedztwie stały szopy, składy, wozownia i czasowa kotłownia.

Prymitywne warunki lokalowe, niedostateczna ilość łóżek i brak kredytów na budowę szpitala zmusiły Zarząd Miejski do dalszej rozbudowy i unowocześnienia szpitala przy Wolskiej. W roku 1929 zakończono budowę pierwszej części programu, a druga część nie doczekała się realizacji.

Projekt wykonał i nadzorował inż. arch. Władysław Borawski, tworząc budynki o wysokiej wartości architektonicznej i funkcjonalnej. Dnia 21 sierpnia 1925 r. uchwałą nr 2766 Magistrat m.st. Warszawy zatwierdził program przebudowy i rozbudowy Szpitala Zakaźnego.

Program ten przewidywał:

1)     zburzenie drewnianego pawilonu róży (45 łóżek);

2)     wybudowanie pawilonu centralnego (212 łóżek);

3)     wybudowanie nowej kuchni centralnej;

4)     wybudowanie kotłowni wysokiego ciśnienia.

W dalszym etapie program przewidywał budowę: pralni, szwalni, pracowni anatomopatologicznej i kostnicy, budynku administracyjnego, oddziału chorych I oraz przebudowę kaplicy.

Obok pięknego pawilonu chorych stanęła wyjątkowo dobrze rozplanowana kuchnia, która dziś jeszcze może być wzorem rozwiązania funkcjonalnego.

Po tej rozbudowie Miejski Szpital Zakaźny miał 584 łóżka w dwóch wielopiętrowych i czterech parterowych pawilonach oraz pełne nowoczesne zaplecze diagnostyczne i gospodarcze. Podniósł się poziom opieki nad chorymi i polepszyły się znacznie warunki opieki nad nimi, polepszyły się również warunki pracy.

W latach 1930-1931 lekarzem naczelnym Szpitala Zakaźnego był dr med. Konrad Orzechowski. Po przejściu dr. Orzechowskiego na stanowisko dyrektora Wydziału Szpitalnictwa Zarząd Miejski mianował w 1931 r. dyrektorem Ignacego Romana Szpikowskiego. Szpital w tym okresie posiadał 16 oddziałów, rozmieszczonych w 4 budynkach parterowych mających 60 łóżek, jednym budynku trójkondygnacyjnym centralnym (300 łóżek), jednym budynku trójkondygnacyjnym centralnym (240 łóżek). Razem liczył 600 łóżek, w tym 586 łóżek III klasy, 10 łóżek II klasy oraz 4 łóżka I klasy.

Zaplecze diagnostyczne i gospodarcze stanowiły:

—    pracownia chemiczno-bakteriologiczna

—    podręczne pracownie chemiczno-bakteriologiczne w oddziałach

—    pracownia rentgenologiczna

—    sala operacyjna

—    apteka centralna

—    oddział dezynfekcyjny

—    łazienki w oddziałach

—    kostnica

—    sala sekcyjna

—    biblioteka naukowa

—    kotłownia centralna

—    kuchnia parowa

—    pralnia parowa

—    chłodnia z wytwórnią lodu

—    składy żywności

—    skład bielizny

—    garaż

—    waga wozowa

—    kąpielisko dla personelu

—    centrala telefoniczna

—    kancelaria administracyjna

—    kaplica przedpogrzebowa

—    kaplica dla personelu

—    mieszkania sióstr miłosierdzia i personelu

Rosnące potrzeby lecznictwa zakaźnego spowodowały konieczność stopniowej rozbudowy szpitala – od 50 łóżek w roku 1882 do 600 w roku 1939; po zburzeniu w 1944 r. szpital liczył 300 łóżek w roku 1948, a w roku 1952 –500.

W roku 1939 szpital posiadał 600 łóżek, a dyrektorem był wówczas dr Roman Ignacy Szpikowski. W pierwszych dniach oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 został zburzony budynek izby przyjęć, pod którego gruzami zginęły lekarz dyżurny dr Janina Dalikowska i pielęgniarka siostra zakonna Wójcik. Dyrektor szpitala dr Szpikowski i asystent dr Józefa Pakulska zostali zasypani gruzem.

Po ustaniu działań wojennych cały personel szpitala zespolił się w walce podziemnej z okupantem, działając aktywnie we wszystkich jej formach. Do szczególnych zadań należały: kontakty z ruchem oporu warszawskiego getta, ratowanie skazanych na śmierć więźniów Pawiaka i ochrona wywożonej ludności cywilnej. Wykorzystywano charakter szpitala, jego położenie w sąsiedztwie wolskich cmentarzy, ogrodów warzywnych. Do grupy organizatorów ruchu oporu: dr. Szpikowskiego, dyrektora szpitala, i pracowników Henryka Iwańskiego, Pawła Kowalskiego, Stanisława Sokolnickiego, Jana Skoczka, Zdzisława Nosarzewskiego, Mariana Kowalskiego, dołączyli wszyscy lekarze, kapelan szpitala ks. Władysław Smyrski, pielęgniarki z przełożoną pielęgniarek Heleną Berne na czele oraz pracownicy fizyczni: Pludowski, Piekarzewski, Iwański, Senderski, Kruszewski, Kania, Motyliński, Dyjakowski, Paradowski, Jurczyński, Jagodziński, Mikołajko, Delążek, Piskorowski, Bawarski, Ogrodowski, Mikulski, Wysocka, Bujakowska, Lichota, Filipiński, Gregorkiewicz, Zacharski, Lewandowski.

Komendantem grupy został kpt. Henryk Iwański, a zastępcami Paweł Kowalski i Jan Skoczek. Grupa Szpitala Zakaźnego wystawiała różnego rodzaju fałszywe zaświadczenia, przechowywała na swoim terenie osoby zagrożone i Żydów, skupowała, magazynowała i rozprowadzała amunicję i broń, produkowała granaty „filipinki”, prowadziła nasłuch radiowy i kolportowała gazetki, prowadziła szkolenie bojowe i przerzucała osoby zagrożone na wschód.

Do najważniejszych akcji należy zaliczyć:

—    wykopanie ukrytej przez Wojsko Polskie we wrześniu 1939 r. na terenie Szpitala św. Łazarza broni i przewiezienie jej w wózkach do śmieci na teren Szpitala Zakaźnego;

—    przewóz broni ze Szpitala Zakaźnego (w dywanie) do mieszkania dyrektora dr. Szpikowskiego;

—    przewóz broni w butlach tlenowych na dworzec kolejki grójeckiej;

—    przewóz broni do getta we współdziałaniu z grupą Żydów pod dowództwem dr. Celmajstra-Niemirskiego;

—    przeniesienie i ukrycie broni oraz materiałów wybuchowych po aresztowaniu Jana Skoczka, członka grupy szpitalnej;

—    nawiązanie kontaktu z przedstawicielami szpitala żydowskiego, dyrektorem dr. Goldfarbem,
dr. Celmajstrem-Niemirskim i dr. Tomersonem, po naradzie odbytej w mieszkaniu dr. Szpikowskiego;

—    dostarczanie do getta przed wybuchem powstania i w czasie jego trwania żywności, leków, broni, amunicji, wyprowadzanie Żydów oraz dwóch radzieckich skoczków spadochronowych: Kostaniewa i Fedora, z getta przez kościół na Lesznie przy współudziale proboszcza ks. Godlewskiego;

—    wyprowadzenie z getta, po upadku powstania, 30-osobowej grupy bojowej z pełnym uzbrojeniem i ukrycie jej na terenie szpitala, a następnie przerzucenie na wschód;

—    wykonywanie i wydawanie fałszywych zaświadczeń i dokumentów pracy;

—    zbieranie i przekazywanie na Pawiak zakażonego materiału dla więźniów, aby umożliwić im dostanie się na leczenie do Szpitala Zakaźnego;

—    wydanie władzom niemieckim innych zwłok zamiast więźniarki Weinclowej, skazanej na śmierć, a przysłanej z Pawiaka dzięki wszczepieniu jej choroby zakaźnej;

—    umożliwienie ucieczki spod nadzoru granatowej policji 4 więźniów z Pawiaka, przebywających na obserwacji w szpitalu;

—    udział w Powstaniu Warszawskim 1944 r. w zgrupowaniu „Chrobry”.

W czasie okupacji zginął w egzekucji ulicznej laborant Józef Ogrodowski, a jeden z najbardziej czynnych członków grupy szpitalnej, gospodarz Jan Skoczek, został aresztowany w Grójcu i rozstrzelany przez gestapo.