<< powrót

Pamiętnik TLW 2013

Trudna historia orderu Virtuti Militari

Andrzej PERZANOWSKI

Trudna historia orderu Virtuti Militari1

Wielce szanowny Panie Prezesie, dostojni goście, Panie i Panowie. Miło mi, że mogę zabrać głos na temat Orderu Virtuti Militari. Ale przedtem trzeba powiedzieć parę słów o historii odznaczeń w Polsce.

W demokracji szlacheckiej ordery nie były jeszcze stosowane. Praktykowano nagrody pieniężne lub rzeczowe (np. części zbroi lub broń). Do lat dwudziestych XIII w. w celu identyfikacji rycerzy i dowódców czy panują­cych służyły znaki rodowe lub zawołania.

Według Długosza jakoby to Otton III nadał Chrobremu i całej Polsce Orła Białego – na wzór cesarskiego orła czarnego, symbolu państwa rzymskiego w heraldyce.

Pierwszy znany, wybity w metalu, Orzeł heraldyczny pojawił się w Polsce w 1222 r. na pieczęci Kazimierza Opolskiego. Ale istniejące wcześniej sylwetki ptaków heraldycznych na denarach Chrobrego przypominały raczej Raroga lub Pawia, bo posiadały ogony. Być może wykonywano je na wzór czeskich denarów, wybitych po śmierci św. Wacława (z pawiem), a u nas po śmierci św. Wojciecha, ale pewności nie ma.

Modę zachodnioeuropejską na ordery wprowadził w Polsce 1 listopada 1705 r. na zamku w Tykocinie król August II Mocny Sas-Wetting, stanowiąc Order Orła Białego, będącego do chwili obecnej najstarszym polskim odznaczeniem państwowym. W I Rzeczypospolitej otrzymywali go głównie zasłużeni magnaci, którzy wsparli króla w wolnej elekcji przeciw Stanisławowi Leszczyńskiemu. W czasach jego syna Augusta III ten order po 30 latach stracił renomę, gdyż minister skarbu Henryk Brühl masowo sprzedawał go magnatom dla poprawy budżetu, początkowo po 10 tys. dukatów, później taniej, po tysiącu dukatów, wreszcie nawet po 120 dukatów, gdy koszt produkcji wynosił tylko 60 dukatów. Ale po zgonie kawalera tego Orderu Orła Białego rodzina musiała go oddać do „garderoby królewskiej”, dodatkowo z uroczystym podziękowaniem królowi.

Po III rozbiorze Polski order przestał być nadawany. Ciekawe, że napis na rewersie: „Pro Fide, Lege et Rege”, czyli „Za wiarę, prawo i króla” dla panujących zmieniono – „Rege” na „Grege”, czyli za „trzodę”, a więc za poddanych.

Niebawem król August III jeszcze zmienił ten medal na krzyż ośmiorożny jako gwiazdę orderową, z takim samym napisem.

Natomiast król Stanisław August Poniatowski w 1765 r. ustanowił jeszcze jeden nowy order – św. Stanisława, z wizerunkiem świętego i literami SA. Jednak liczba kawalerów tego orderu była bardzo mała (poniżej stu osób), każdy musiał się legitymować czterema herbami szlacheckimi z ojca i matki oraz płacił rocznie 4 dukaty na Szpital Warszawski im. Dzieciątka Jezus i jednego dukata na msze żałobne za zmarłych kawalerów Orderu św. Stanisława. Z czasem ranga tego orderu obniżyła się, a następnie Targowica wstrzymała nadawanie wszystkich orderów i zabroniła nawet ich publicznego noszenia.

Warto przypomnieć, że sylwetka orła białego zwróconego w prawo z rozpostartymi skrzydłami, na czerwonym tle, była też od XIV wieku uznanym herbem ziemi krakowskiej i królestwa.

Należy też dodać, że od czasów napoleońskich do dziś ważne znaczenie ma w świecie i u nas napoleoński Order Legii Honorowej – ustanowiony przez cesarza 11 lipca 1804 r., który już po 30 dniach otrzymali dwaj polscy generałowie w służbie francuskiej – Jan Henryk Dąbrowski i Karol Kniaziewicz.

Najstarszym odznaczeniem wojskowym w Polsce jest Order Virtuti Militari (Cnocie Wojskowej). Ustanowiony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – na wniosek księcia Józefa Poniatowskiego – po zwycięskiej bitwie z Rosjanami pod Zieleńcami 18 czerwca 1792 r. jako order wojenny, jest do chwili obecnej najstarszym na świecie. Najstarszymi były kiedyś: francuski Order św. Ludwika z 1693 r., Saksoński Wojskowy Order św. Henryka z 1736 r., Pruski Order „Pour le Merite” z 1740 r., Austriacki Order Wojennej Zasługi z 1750 r. im. Elżbiety i Teresy, a od 1759 r. im. Marii Teresy, Wirtemberski Order Wojskowej Zasługi z 1759 r. oraz ustanowiony w Rosji przez Katarzynę II w 1769 r. Order św. Jerzego. Wszystkie te ordery z czasem upadły i obecnie nie istnieją.

Paradoksem jest, że najbardziej zaszczytny polski order wojskowy i wojenny Virtuti Militari powołał do życia król Stanisław August Poniatowski, nie będący cnotliwym wojskowym. Ale uczynił to za radą swojego bratanka, ks. Józefa Poniatowskiego z okazji sukcesu wojska polskiego po zwycięskiej bitwie z Rosjanami pod Zieleńcami i przeciwko Targowicy w obronie Konstytucji 3 Maja. Pierwsze medale miały napis Virtuti Militari i były w wersji srebrnej i złotej.

Wkrótce król zmienił wygląd orderu. Przybrał on formę krzyża rycerskiego z ustanowionym statutem i takim samym napisem. Pierwszą Kapitułę Orderu stanowiło 15 oficerów odznaczonych po bitwie pod Zieleńcami. Król Stanisław August Poniatowski był Wielkim Mistrzem Orderu Virtuti Militari i z mocy prawa Pierwszym Kawalerem Krzyża Wielkiego Virtuti Militari. Krzyż ten miał początkowo tylko dwie klasy: złotą dla generałów i oficerów oraz srebrną dla podoficerów i szeregowych. Statut opracowano na wzór statutu austriackiego Orderu Wojskowego Marii Teresy i podzielono na 5 klas (Krzyż Wielki, Komandorski, Kawalerski oraz Medal Złoty i Srebrny).

Po przystąpieniu króla do Targowicy i po protestach carycy Katarzyny przestano go nadawać, a w 1792 r. zakazano jego przyznawania, a nawet noszenia. Rok później Sejm Grodzieński przywrócił Order jako odznaczenie wojskowe, ale już w 1794 r. caryca Katarzyna presją na Radę Nieustającą wymogła ponowny zakaz nadawania i noszenia Orderu Virtuti Militari.

W roku 1806 gen. ks. Józef Poniatowski zaczął starania o przywrócenie orderu i wreszcie dekretem Króla Saskiego i ówczesnego Księcia Warszawskiego Fryderyka Augusta z dnia 26 grudnia 1806 r. przywrócono jego nadawanie w kampanii włoskiej, francuskiej i polskiej. Ostatecznie ustalił się obowiązujący do dziś podział orderu na 5 klas (Krzyż Wielki z Gwiazdą, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Krzyż Złoty i Srebrny) oraz otrzymał nazwę: „Order Wojskowy Ks. Warszawskiego”. W 1812 r. wydano dekret o rencie orderowej – rocznej, dożywotnio lub do awansu oficerskiego.

W okresie Księstwa Warszawskiego nadano łącznie 2569 orderów Virtuti Militari. Krzyżem Wielkim odznaczono w 1809 r. generała ks. J. Poniatowskiego oraz marszałka Francji Louisa Nicolasa Davouta oraz 10 generałów polskich. Pierwszą kobietą odznaczoną Orderem Virtuti Militari była sierżant piechoty 2 pułku Legionów Joanna Żubr. Za udział w szturmie Zamościa otrzymała medal srebrny V klasy w 1809 roku.

Po utworzeniu Królestwa Polskiego na mocy Konstytucji, przy tym samym statucie otrzymał nazwę „Order Wojskowy Polski Virtuti Militari”, który nadawano w latach 1812, 1813, 1814 do 1820. Ale w 1817 r. wydano dekret, że odznaczony oficer otrzymywał jeszcze szlachectwo.

Po wybuchu powstania listopadowego Sejm utrzymał nadawanie tego orderu. Ostatni dowódca powstania, gen. Maciej Rybiński, nadawał także te ordery już po upadku powstania, na emigracji w Paryżu.

Niestety, po klęsce powstania listopadowego car Rosji Mikołaj I ponownie zniósł ten order i 31 grudnia 1831 r. złośliwie ustanowił „Polski Znak Honorowy” jako fałszywą kopię Orderu Virtuti Militari. Nadawał go Rosjanom „za poskromienie Warszawy” oraz w 1832 r. ustanowił nową „Polską Odznakę Zaszczytną” za zasługi wojenne, którą w olbrzymiej liczbie (ponad 100 tysięcy) nadawano za stłumienie powstania listopadowego w latach 1831-1832 z uzasadnieniem: „uczestnikom działań wojennych przeciwko polskim buntownikom”. Order ten otrzymały także dwie kobiety oraz syn Napoleona I i pani Walewskiej hr. Aleksander Colonna-Walewski.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Sejm Ustawodawczy RP dnia 1 sierpnia 1919 r. wskrzesił ustanowiony w 1792 r. Order Virtuti Militari, nadając mu nazwę: „Order Wojskowy Virtuti Militari – za czyny wybitnego męstwa i odwagi w boju dla dobra Ojczyzny”. Zachowano dawny podział na 5 klas i przywileje odznaczonych.

Krzyż Wielki z Gwiazdą I kl. – przysługiwał wodzowi za zwycięstwo w bitwie lub w bohaterskiej obronie. Krzyż Komandorski II kl. – dla dowódcy oddziału za taktyczne zwycięstwo w bitwie lub w bohaterskiej obronie. Krzyż Kawalerski III kl. i IV kl. złoty – dla oficerów, podoficerów i szeregowych za wybitne czyny z narażeniem życia i dowodzenie oddziałem zwycięskim. Krzyż Srebrny V kl. – za czyny męstwa z narażeniem życia.

Sejm RP ustanowił dla Kawalerów OVM dożywotnią roczną pensję orderową w wysokości 300 zł, przywilej pierwszeństwa w podziale ziemi, pierwszeństwo w obejmowaniu posad rządowych oraz stypendia dla dzieci. Awansowani na stopnie oficerskie musieli jednak po roku złożyć egzamin na stopień oficera rezerwy.

Wszyscy odznaczeni Orderem Virtuti Militari tworzyli w II Rzeczypospolitej „braterski zespół” pod nazwą „Zgromadzenie Kawalerów Orderu Virtuti Militari” z Kanclerzem Orderu i Kapitułą tworzoną z 12 najstarszych kolejnością Kawalerów 4 klas, po trzech z każdej. Przewodniczącym Kapituły z tytułem Kanclerza był najstarszy klasą i kolejnością. Pierwszym został marszałek Józef Piłsudski jako jedyny Polak odznaczony Krzyżem Wielkim z Gwiazdą w roku 1920. Ustawa z 1919 r. ustanowiła Święto Orderu Virtuti Militari w dniu 3 maja.

W latach 1920-1922 uhonorowano uczestników powstania styczniowego i wojny z bolszewikami. Pośmiertnie najmłodszym kawalerem Orderu Virtuti Militari zostało Orlę Lwowskie, 13-letni Antoś Petrykiewicz.

Od 1926 r. pełne odznaki Orderu Virtuti Militari musieli nosić kawalerowie nawet na mundurach polowych.

W 1933 r. Sejm RP uchwalił nową ustawę o Orderze Virtuti Militari, zmieniając jego nazwę na Order Wojenny Virtuti Militari i rozszerzając powody uznania zasług. Prawo nadawania Orderu w czasie wojny przysługuje Naczelnemu Wodzowi, a po zawarciu pokoju byłemu Naczelnemu Wodzo­wi i Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych. Przywileje takie same jak poprzednio plus 80% zniżka kolejowa, leczenie na koszt państwa oraz pensja orderowa 300 zł zwolniona z podatku i z zajęć sądowych.

W II Rzeczypospolitej do 1 września 1939 r. nadano 6589 Orderów Vir­tuti Militari, w tym wielu cudzoziemcom.

Krzyżem Wielkim I kl. odznaczono oprócz marszałka Józefa Piłsudskiego, Marszałka Francji Ferdynanda Focha, króla Rumunii Ferdynanda I Hohenzollerna-Sigmaringen, króla Belgii Alberta I, króla Serbów, Chorwatów i Słoweńców Aleksandra I oraz króla Włoch Wiktora Emanuela III.

Krzyżem Komandorskim II kl. odznaczono 12 generałów polskich oraz generała Francji Maxime Weyganda, a także marszałka Japonii Yasukata Oku i marszałka Kageaki Kawamura oraz dwóch generałów włoskich i jednego generała amerykańskiego.

Odznaczono także Srebrnymi Krzyżami Virtuti Militari dwa miasta: Lwów i Verdun oraz wiele zasłużonych polskich oddziałów wojskowych.

Po utworzeniu na emigracji we Francji Polskich Sił Zbrojnych pod dowództwem gen. W. Sikorskiego, w styczniu 1941 r. przywrócono nadawanie Orderu Virtuti Militari zgodnie z przepisami z 1933 r. na wniosek Naczelnego Wodza. W latach 1939-1945 nadano w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie łącznie 5573 ordery różnych klas; Krzyżem Komandorskim II kl. odznaczono generałów polskich: Władysława Andersa, Tadeusza Bora-Komorowskiego i Michała Tadeusza Karaszewicz-Tokarzewskiego.

9 listopada 1939 r. Orderem Virtuti Militari V kl. odznaczono m.st. Warszawę za jej bohaterską obronę we wrześniu 1939 roku.

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 grudnia 1944 r. uznał Order Virtuti Militari za odznaczenie wojskowe PRL. Miał być nadawany przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej na wniosek przewodniczącego PKWN lub Naczelnego Dowódcy WP zgodnie z ustawą z 1919 r. Zniesiono jednak Zgromadzenie Kawalerów Orderu Virtuti Militari, kapitułę, kanclerza i pensję.

Należy dodać, że już 11 listopada 1943 r. gen. Zygmunt Berling, dowódca 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, uhonorował 16 żołnierzy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za bohaterstwo w bitwie pod Lenino.

W latach 1943-1989 nadano łącznie 5167 orderów (I, II, III, IV i V kl.). Ale Krzyżem Wielkim odznaczono także niestety oficerów radzieckich, w tym 6 marszałków ZSRR, 3 generałów ZSRR oraz innych cudzoziemców, jak np. marszałka Jugosławii Józefa Broz-Tito, marszałka Wielkiej Brytanii Bernarda Montgomery’ego, gen. armii USA Dwighta Eisenhowera, gen. czeskiego Ludvika Svobodę oraz dwóch Polaków: marszałka Michała Rolę-Żymierskiego i pośmiertnie gen. Karola Świerczewskiego.

Odznaczono także 24 polskie jednostki wojskowe oraz Orderem Virtuti Militari V kl. gdańskie Koło Związku Zawodowego Pracowników Poczt, Telegrafów i Telefonów za obronę Poczty Gdańskiej.

Po roku 1989 Order nie był nadawany.

Ale 16 października 1992 r. Sejm RP przywrócił nazwę „Order Wojenny Virtuti Militari” i powołał kapitułę oraz prawo Prezydenta RP do nadawania tego orderu według zasad z 1933 roku.

Orderu Virtuti Militari zostali pozbawieni:

a)     Postanowieniem Prezydenta RP Wojciecha Jaruzelskiego z dnia 10 lipca 1990 r. pozbawiono Krzyża Wielkiego Orderu Wojennego Virtuti Militari Leonida Breżniewa.

b)   Prezydent RP Lech Wałęsa dnia 2 sierpnia 1995 r. pozbawił Krzyża IV klasy Orderu Virtuti Militari gen. ZSRR Iwana Sierowa.

c)     Prezydent RP Lech Kaczyński 26 lipca 2006 r. pozbawił Orderu Wincentego Romanowskiego, b. funkcjonariusza Informacji Wojskowej, który znęcał się nad więźniami politycznymi i został skazany na więzienie.

Według opisu Order Virtuti Militari od 1792 r. miał formę Krzyża równoramiennego z białym orłem w koronie oraz znakiem Pogoni Wielkiego Księstwa Litewskiego i napisem „Rex et Patria”. W roku 1919 usunięto ini cjały króla i umieszczono napis „Honor i Ojczyzna”. Orzeł posiadał złotą koronę, berło i jabłko.

Wstęgę Orderu I klasy z ciemnoniebieskiej jedwabnej mory, szerokości ok. 100 mm z czarnym paskiem szer. 20 mm zakładano przez prawe ramię do lewego boku.

W klasie II noszono na szyi, a w klasach III, IV i V noszono na piersi. Krzyże były produkowane w kilku zakładach grawerskich Warszawy – z tombaku, miedzi i srebra, niekiedy złocone.

W Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie początkowo ordery pochodziły z zapasów 1939 r. wywiezionych z kraju, a później były produkowane we Włoszech i w Wielkiej Brytanii. Miały identyczne wymiary i kolory jak w Polsce do 1939 roku.

W 1944 roku orła pozbawiono korony i wprowadzono wieniec laurowy.

Ustawa Sejmu RP z dnia 16 października 1992 r. przywróciła wygląd Orderu Virtuti Militari sprzed II wojny światowej.

Na zakończenie trzeba przypomnieć, że ustanowiony w 1792 r. polski Order Virtuti Militari jest obecnie najstarszym na świecie stosowanym odznaczeniem wojskowym i wojennym. Wszystkie inne, niegdyś najstarsze: austriackie, pruskie, saskie i rosyjskie, upadły i nie są już stosowane.

Według przysłanej dodatkowo relacji płk. rez. mgr. inż. Stanisława Strześniewskiego aktualna ważność kolejności najstarszych polskich Orderów Państwowych jest następująca:

I                 Order Orła Białego z 1705 r. jako najwyższe odznaczenie państwowe za zasługi cywilne i wojskowe,

II                  Order Odrodzenia Polski – od 1921 r. – drugie odznaczenie państwowe cywilne,

III                  Order Zasługi RP od 1991/92 r., który zastąpił Order Zasługi PRL z 1974 r.

1 Tekst wygłoszony 9 listopada 2012 r. w Klubie Lekarza TLW podczas „Wieczoru patriotycznego”.