Pamiętnik TLW 2011

Recenzja „Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów ofiar drugiej wojny światowej”- Jan Bohdan Gliński

Edward Towpik

„Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów ofiar drugiej wojny światowej”

Jan Bohdan Gliński

tom I-III

Warszawa: Naczelna Izba Lekarska; 1997, 1999, 2003ISBN: 83-85842-22-5, 83-903219-3-9, 83-879444-89-0

Idąc w Dzień Wszystkich Świętych alejkami Starych Powązek spotkałem sunącego raźnym krokiem doktora Jana Glińskiego. Nikt, kto nie zna go bliżej, nie przypuściłby, że energiczne ruchy, błyskotliwe spojrzenie i ujmujący uśmiech kryją 95 lat pracowitego życia.

Szedł Doktor pokłonić się cieniom swych przodków, ja zaś – spotykając go tego dnia i w tym miejscu – myślałem, jak wiele cieni to jemu winnych jest wdzięczność za ocalenie przed ludzką niepamięcią i odejściem w niebyt. Jest bowiem Jan Gliński twórcą dzieła o nieocenionej wręcz roli dla zachowania tożsamości polskiego środowiska medycznego – liczącego trzy okazałe tomy Słownika biograficznego lekarzy i farmaceutów ofiar drugiej wojny światowej. Od lat nosiłem się z zamiarem przedstawienia Słownika czytelnikom „Nowotworów” i zawsze pojawiały sie tematy – zdawało się – bardziej aktualne, pilniejsze. Nadrabiam zatem dawną zaległość, korzystając z chwili zadumy w listopadowe święto.

Z kronikarskiego obowiązku godzi sie przytoczyć, że dr Gliński urodził się w 1915 r. w Wiedniu, w polskim małżeństwie lekarzy. Dyplom Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie uzyskał w konspiracji, w sierpniu 1941 r., w Powstaniu Warszawskim kierował punktem sanitarnym Zgrupowania AK „Gurt”, a po wojnie m.in. dyrektorował Sanatorium Przeciwgruźliczemu w Rudce. Jest współzałożycielem Sekcji Historycznej Polskiego Towarzystwa Lekarskiego.

W chwili wybuchu wojny było w Polsce około 13 300 lekarzy; podczas okupacji dyplomy na konspiracyjnych Wydziałach Lekarskich uzyskało około 200. Natomiast po wojnie zarejestrowano ich zaledwie ok. 7000, a więc straty wojenne wyniosły ok. 6500 (liczba tych, którzy podczas wojny przedostali się na Zachód i tam pozostali, była znikoma). Ponadto zginęło ok. 1800 dentystów (z ok. 3700 zarejestrowanych przed wojną) i ok. 1650 farmaceutów. Można zatem przyjąć, że wraz ze studentami medycyny straty środowiska medycznego z wykształceniem akademickim wyniosły ok. 10 000 osób.

Benedyktyńska praca dr. Glińskiego to wiele, wiele lat zbierania danych od rodzin, kwerendy w bibliotekach (m.in. Głównej Bibliotece Lekarskiej, Bibliotece Narodowej, bibliotekach uniwersyteckich i akademii medycznych, aktach przedwojennych Izb Lekarskich, materiałach Rodzin Katyńskich, Centralnym Archiwum Wojskowym, Instytucie Sikorskiego w Londynie, Yad Vashem w Jerozolimie i  innych) oraz wykorzystanie wszystkich, związanych z tematem, publikacji krajowych i emigracyjnych. Dla jasności przekazu warto przypomnieć, że dzieło powstawało głównie przed 1989 r., ze wszystkimi wynikającymi z tego ograniczeniami. Doktor Gliński nie posługiwał się w tamtych latach komputerem, nie korzystał z żadnej pomocy finansowej, co więcej – Komitet Badań Naukowych wprost odmówił mu wsparcia (!).

Dostęp do danych o ofiarach wojny, której istotą – poza działaniami wojskowymi – była zagłada, siłą rzeczy nie mógł być wyczerpujący. Dotyczyło to przede wszystkim ofiar gett oraz łagrów i katowni NKWD.  Natomiast Autor wzbogacił Słownik – w pełni zasadnie – o biogramy ofiar stalinowskich organów bezpieczeństwa w Polsce we wczesnych latach powojennych, słusznie wywodząc, że ich śmierć była wynikiem ostatecznego rezultatu wojny.

Doktor Gliński nie miał pewności, czy uda mu się opublikować całość zgromadzonego materiału, zatem po przygotowaniu ponad 1100 biogramów wydał w 1997 r. pierwszy tom, w układzie tzw. holenderskim (od A do Ż). Kolejne tomy, z wielkimi trudnościami, ukazały się w 1999 i 2003 roku. Ogółem, na ponad 1500 stronach przedstawiono ponad 3400 biogramów, gdziekolwiek było to możliwe, ilustrowanych fotograficznymi portretami. Całość dopełniły szczegółowe skorowidze.

Lektura poszczególnych życiorysów to nie tylko pasjonujący materiał źródłowy do historii polskiej medycyny, ale także polskiej historii w ogóle. To również przypomnienie – jakże krętych niekiedy – „polskich dróg” i losów, sięgających dla tamtych pokoleń chronologicznie wieku XIX, a geograficznie – bezkresnych połaci carskiej Rosji, uczelni Wiednia, Berlina, Petersburga, Dorpatu, Kijowa i Paryża, ale też Wilna i Lwowa, osadzonych „od zawsze” na polskich Kresach. To często ukazanie  nieznanych, mało znanych lub po prostu zapomnianych bolesnych momentów naszych dziejów najnowszych. To również okazja do refleksji nad złożonością i wielorakością polskich proweniencji i wyborów światopoglądowych oraz towarzyszącą im różnorodnością losów i dramatów, wiernie oddającą tragizm polskich lat 1939-1945.

Podaję poniżej w telegraficznym skrócie przykładowe losy, wybrane z obszernych, szczegółowych, niekiedy 1,2- stronicowych biogramów, zaopatrzonych w bogate piśmiennictwo. Nie oddają one w najmniejszym stopniu ogromu zebranych przez dr. Glińskiego danych, natomiast zarysowują skalę i rozpiętość tematyki.

Tadeusz Bartoszek, legionista, ordynator Szpitala Zakaźnego i Szpitala Przemienienia Pańskiego w Warszawie, kapitan AK, dowódca batalionu „Ruczaj” w Powstaniu Warszawskim, zginął podczas ataku z Ogrodu Botanicznego przez Aleje Ujazdowskie, kawaler Virtuti Militari.

Adolf Beck, jeden z najznakomitszych fizjologów polskich, uczeń Napoleona Cybulskiego, prof. fizjologii, dziekan, rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, popełnił samobójstwo podczas transportu do obozu zagłady w Bełżcu.

Jakub Chrzanowski, podczas studiów w Warszawie w latach 1932-1933 prezes Koła Medyków, inicjator i organizator budowy Domu Medyków przy ul. Oczki, lekarz Szpitala Przemienienia Pańskiego, we wrześniu 1939 r. znalazł się w niewoli sowieckiej, zginął w Starobielsku w wieku 29 lat.

Franciszek Białokur, ur. pod Zasławiem na Wołyniu, syn właściciela winnic pod Jałtą na Krymie, gdzie później praktykował, między wojnami komendant polskich szpitali wojskowych, generał, erudyta, historyk wojskowej służby zdrowia (starożytności, ale też powstania styczniowego), zmarł w wyniku tortur gestapo na Szucha, w więźniarce wiozącej go na Pawiak.

August Biskupski, ukończył gimnazjum w Kamieńcu Podolskim i studia w Kijowie, lekarz we Władywostoku, Korei, podczas I wojny światowej w szpitalu Korpusu Gwardii carskiej. W wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. szef Obozu Warownego Grodno, potem w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie, pułkownik WP, zginął w Kozielsku.

Wilhelm hr. Dunin-Borkowski, ur. w majątku rodzinnym na Podolu, studiował w Kijowie, ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej, wykładowca Oficerskiej Szkoły Sanitarnej na Ujazdowie, we wrześniu 1939 r. szef sanitarny obrony Warszawy, zmarł na tyfus w stalagu IV B Mühlberg.

Tadeusz Boy-Żeleński, syn krakowskiego kompozytora, w którego domu bywali m.in. Artur Grottger, Jan Matejko, Włodzimierz Tetmajer, Narcyza Żmichowska. Studia lekarskie ukończył w 1900 r. Po powrocie z Paryża, gdzie studiował metody zwalczania śmiertelności niemowląt, zainicjował akcję „Kropla Mleka”. Autor 23 prac lekarskich, ale powszechnie znany pod pseudonimem „Boy” jako literat, tłumacz i satyryk. Po zajęciu wschodniej Polski przez Sowiety pozostał we Lwowie, w obliczu nadchodzącej inwazji niemieckiej nie przyjął propozycji Wandy Wasilewskiej wyjazdu w głąb ZSRR, aresztowany przez gestapo i rozstrzelany w gronie 40 profesorów i docentów lwowskich.

Maurycy Brandwajn, syn właściciela fabryki kapeluszy, studiował na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, lekarz Szpitala Starozakonnych na Czystem w Warszawie, walczył jako ochotnik we wrześniu 1939 r., uciekł z niewoli niemieckiej, później lekarz szpitala w getcie, podczas powstania tamże spalony żywcem w schronie z grupą lekarzy.

Alfred Buchholz, dyplom uzyskał w Wiedniu, praktykował w Krośnie, po 17 września 1939 r. we Lwowie, po wkroczeniu Niemców jako Żyd aresztowany i wywieziony do Majdanka, skąd udało mu się uciec. W prosowieckiej partyzantce zorganizował w lasach punkt opatrunkowy dla skoczków radzieckich, na trzy dni przed wejściem oddziałów radzieckich punkt zaatakowała Gwardia Ludowa WRN (związane z AK Oddziały Wojskowego Powstańczego Pogotowia Socjalistów) i wówczas został zastrzelony.

Jerzy Bujalski, podczas studiów w Krakowie współzałożyciel Młodzieży Narodowo-Robotniczej,  ochotnik Legionów (doszedł do stopnia kapitana), odznaczony Virtuti Militari za szarżę pod Rokitną, potem jeszcze dwukrotnie Krzyżem Walecznych, minister zdrowia w rządzie Wincentego Witosa, później m.in. naczelny lekarz Ubezpieczeń Społecznych i prezes Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej. Aresztowany przez gestapo, przez Pawiak trafił do Oświęcimia. Pracując ofiarnie w szpitalu dla więźniów zaraził się tyfusem i wraz ze swymi chorymi zginął w komorze gazowej.

Władysław Ciekot, ukończył Centrum Wyszkolenia Sanitarnego, wiceprezes warszawskiego Koła Medyków, członek polskiej Akademickiej Młodzieży Ludowej i ZMW „Wici”, lekarz Pułku Strzelców Kresowych w Równem na Wołyniu, współinicjował walkę z gruźlicą na Kresach, m.in. w postaci Ruchomych Kolumn Przeciwgruźliczych, więzień Kozielska, zamordowany w Katyniu.

Władysław Dobrzaniecki, chirurg, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, uczeń Hilarego Schramma, po licznych stażach zagranicznych (m.in. u Leriche’a) inicjował w Polsce operacje tętniaków,  chirurgię układu współczulnego i chirurgię plastyczną. Rozstrzelany przez Niemców we Lwowie w grupie profesorów.

Jan Dudziński, już podczas studiów w 1894 r. aresztowany za udział w nabożeństwie ku czci Jana Kilińskiego i zesłany do guberni ufimskiej, po amnestii w Krakowie, m.in. w Klinice Okulistycznej prof. B. Wicherkiewicza, działacz i opiekun ZHP, najwybitniejszy w swym czasie ekspert filatelistyczny w Polsce i posiadacz znakomitego zbioru, również bibliofil – stworzył cenny księgozbiór, współzałożyciel Towarzystwa Miłośników  Zabytków Krakowa, aresztowany za udział w konspiracji, zmarł w Oświęcimiu.

Filip Eisenberg, wybitny bakteriolog, studiował w Krakowie i w Wiedniu, pracował u prof. Odo Bujwida i u Ilii Miecznikowa w paryskim Instytucie Pasteura, autor ok. 100 prac, m.in. podważył pogląd o swoistości odczynu Widala, badał serodiagnostykę zakażeń laseczką ropy błękitnej, wprowadził do polskiej mikrobiologii pojęcie immunochemii, był bliski odkrycia sulfonamidów. Aresztowany przez Niemców i osadzony w lwowskim getcie, zamordowany w obozie zagłady w Bełżcu.

Franciszek Dowmont Giedroyć, urodzony na Żmudzi jeszcze przed powstaniem styczniowym, potomek starej kniaziowskiej rodziny, dyplom lekarza uzyskał w 1884 r. w Wilnie, ordynator Szpitala św. Łazarza w Warszawie, ale przede wszystkim znakomity historyk medycyny, autor podstawowych prac, m.in. blisko 1000-stronicowych Źródeł biograficzno-bibliograficznych do dziejów medycyny w Polsce, gdzie podał informacje o ponad 1200 lekarzach (o 800 jako pierwszy), poczynając od XII wieku. Opublikował też m.in. monografie: Rada Lekarska Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (ponad 750 stron), Służba zdrowia w dawnym wojsku polskim (ok. 550 stron) i dwutomowy Polski Słownik Lekarski. Zmarł podczas Powstania Warszawskiego.

Edward Jarociński, w 1914 r. wcielony do armii carskiej, lekarz batalionu, potem pułku, po wybuchu rewolucji październikowej wysłany jako delegat do Petersburga na Zjazd Wojskowych Polaków, wstąpił do Korpusu gen. Dowbór-Muśnickiego, uczestniczył w wielu bitwach z bolszewikami, był inicjatorem połączenia z dywizją gen. Iwaszkiewicza, został potem szefem sanitarnym I Brygady Legionów na froncie galicyjskim, po 1920 r. przeszedł do rezerwy w stopniu pułkownika. Zamordowany w Katyniu.

Wiktor Kaliciński, już w szkole należał do Związku Strzeleckiego i POW, od 1914 r. w I Brygadzie Legionów, podczas wojny z bolszewikami służył w pociągu sanitarnym, po wojnie w Centrum Wyszkolenia Sanitarnego, kierownik Zakładu Patologii Szpitala Ujazdowskiego, po śmierci Józefa Piłsudskiego dokonał balsamowania jego zwłok, współpracował z Instytutem Radowym w Warszawie, był sekretarzem redakcji czasopisma Nowotwory. Więzień Kozielska, zginął w Lesie Katyńskim.

Eugeniusz Przysiecki, w 1918 uciekł przed bolszewikami z Moskwy do Mińska Litewskiego, a potem do Warszawy, specjalizował się w laryngologii i był jednocześnie  wybitnym pilotem sportowym, zwycięzcą wielu zawodów, po kampanii wrześniowej przedostał się do Anglii, służył w Dywizjonie 300 Bombowym, podczas lotu bojowego w celu zaminowania bazy Kriegsmarine w porcie w St Nazaire zestrzelony, zginął w morzu.

Wiktor Maleszewski, studiował w Charkowie, został lekarzem ziemskim w powiecie marjampolskim na Podolu, potem lekarzem garnizonowym w Suwałkach. Od 1919 r. w Wojsku Polskim, szef sanitariatu Grupy Wojsk Litwy Środkowej, po wojnie organizował kliniki uniwersyteckie w Wilnie, poseł na sejm, dwukrotnie prezydent Wilna (do 18 września 1939 r.), aresztowany przez Sowietów, zastrzelony podczas ewakuacji więzienia w Starej Wilejce.

Helena Wolff, z zamożnej rodziny pochodzenia niemieckiego, która odmówiła podpisania volkslisty. Ukończyła studia medyczne we wrześniu 1939 r., już przed wojną aresztowana na krótko za działalność lewicową, podczas okupacji pracowała m.in. w Instytucie Radowym przy ul. Wawelskiej, członkini PPR, pod pseudonimem „dr Anka” w Centralnym Sanitariacie Gwardii Ludowej, zagrożona aresztowaniem przeszła do partyzantki jako szef sanitarny Obwodu Kielecko-Radomskiego AL, w czasie okrążenia oddziału ciężko ranna, wzięta do niewoli i torturowana na miejscu w leśniczówce, zabita strzałem w głowę.

Wacław Łapiński, asystent Franciszka Jawdyńskiego, naczelny lekarz Szpitala Karola i Marii dla Dzieci, z ramienia Ligi Narodowej  był członkiem komitetu ufundowania pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie (1897), współorganizował Stronnictwo Demokracji Narodowej, był przyjacielem i lekarzem osobistym Romana Dmowskiego, zginął podczas Powstania Warszawskiego od bomby lotniczej.

Jan Kołłątaj-Srzednicki, syn powstańca styczniowego – zesłańca, urodzony w głębi Rosji, medycynę studiował w Moskwie, członek Koła Polskiego i PPS, uczestnik rewolucji 1905 r., legionista, szef sanitarny Okręgu Korpusu w Warszawie, od 1930 r. generał, komendant Centrum Wyszkolenia Sanitarnego, senator. Po wybuchu wojny 1939 r. na Węgrzech, zgodnie z rozkazem gen. Władysława Sikorskiego pozostał tam jako przedstawiciel przy węgierskim Ministerstwie Obrony, a w rzeczywistości – opiekun polskich służb wywiadu, kierował też tajnym ośrodkiem przesyłania kurierów do i z kraju. Po rozpoczęciu okupacji hitlerowskiej na Węgrzech zastrzelony przez Niemców w swoim gabinecie.

Wacław Dunin-Karwicki, zdał na studia medyczne w Warszawie latem 1939 r., kontynuował je na tajnym wydziale – w Szkole Zaorskiego,  od grudnia 1939 r. w Szarych Szeregach, uczestniczył w licznych akcjach legendarnych Grup Szturmowych, w Powstaniu Warszawskim w batalionie „Parasol”, ciężko ranny, zmarł w wieku 26 lat.

Aleksandra Grzeszczak, studentka medycyny, ps. „Oleńka”, sanitariuszka kompanii „Rudy” Batalionu „Zośka” Kedywu KG AK, łączniczka, uczestniczyła w wielu akcjach dywersyjnych, zatrzymana na ulicy z paczką zawierającą materiał wybuchowy i zapalniki, bestialsko przesłuchiwana na Pawiaku, nie wydała nikogo, rozstrzelana w ruinach getta.

Dyonizy Zuberbier, docent UW, laryngolog, ochotnik w 1920 r., pracował w Szpitalu Ujazdowskim i Szpitalu Św. Ducha w Warszawie, konsultant Instytutu Radowego od jego otwarcia w 1932 r. do wybuchu wojny. We wrześniu 1939 r., mimo zwolnienia od obowiązku służby wojskowej z powodu astmy, zgłosił się na ochotnika i z Wojskowym Szpitalem PCK został odkomenderowany na Kresy. Więzień Kozielska, prowadził tam wykłady dla kolegów lekarzy, zginął w Lesie Katyńskim.

Dzieło Glińskiego to bezcenny materiał biograficzny o losach pojedynczych osób, ale zarazem przejmująca opowieść o losach medyków jako grupy społecznej, współtworzącej elitę umysłową Drugiej Rzeczypospolitej, świadomie skazaną przez dwa zbrodnicze systemy na unicestwienie.

Nie zapominajmy o nich w pośpiechu dzisiejszego dnia codziennego, aby tam – po drugiej stronie Styksu – mogli powtórzyć za Horacym: Non omnis moriar!

Ryciny

Prof. Adolf Beck – rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie

Dr Tadeusz Boy-Żeleński – inicjator akcji „Kropla Mleka” dla niemowląt, pisarz, tłumacz, satyryk

Prof. Władysław Dobrzaniecki – chirurg lwowski, pionier polskiej chirurgii plastycznej

Dr Jakub Chrzanowski – inicjator i organizator budowy Domu Medyków przy ul. Oczki w Warszawie

Dr Helena Wolff – lekarka Instytutu Radowego, żołnierz Armii Ludowej

Gen. Jan Kołłątaj Srzednicki – komendant Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Szpitalu Ujazdowskim

Prof. Franciszek Giedroyć – historyk medycyny

Doc. Dyonizy Zuberbier – konsultant Instytutu Radowego w Warszawie

Mjr dr Wiktor Kaliciński – współpracownik Instytutu Radowego, sekretarz Redakcji „Nowotworów”