Medycyna w Powstaniu Warszawskim

Przygotowanie służby sanitarnej na godzinę „W”

Halina Jędrzejewska, Kazimierz Łodziński

Przygotowanie służby sanitarnej na godzinę „W”

Organizacja służb sanitarnych w Warszawie w okresie okupacji opierała się na strukturze wojskowej obowiązującej w Wojsku Polskim przed II Wojną Światową.

Zadaniem Delegatury Rządu i Służby Sanitarnej Podziemnego Państwa Polskiego było przygotowanie i zabezpieczenie armii i ludności cywilnej.

W Warszawie przez cały czas prowadzone były przygotowania mające na celu uzyskanie gotowości do wystąpienia zbrojnego. Dotyczyły one również służb medycznych. Warszawa, będąca miastem wydzielonym, stanowiła Okręg podlegający bezpośrednio Komendzie Głównej Armii Krajowej. Szefem Służby Sanitarnej Komendy Głównej Armii Krajowej został mianowany w roku 1942 płk dr Leon Strehl, pseudonim „Feliks”.

Płk dr Leon Strehl ukończył Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego w 1919 r., w tym samym roku wstąpił do Wojska Polskiego i jako lekarz brał udział w Powstaniu Wielkopolskim, brał również udział w 1921 r., w Powstaniu Śląskim. W latach 1934-1937 był szefem sanitarnym b. DOK VIII Toruń w stopniu pułkownika, następnie był szefem DOK I w Warszawie. W 1939 r. został mianowany szefem sanitarnym Armii Warszawa. Po kapitulacji Warszawy, jako jeniec wojenny był jednocześnie komendantem szpitala okręgowego dla jeńców wojennych. Zwolniony z niewoli – od 1.04.1040 r. do 31.07.1944 r był dyrektorem szpitali – Ujazdowskiego i Maltańskiego, podległych Zarządowi Miejskiemu  Warszawy i PCK. Nasze opracowanie nie obejmuje wprawdzie działań służb medycznych w czasie Powstania, ale mówiąc o płk. dr Leonie Strehlu nie sposób nie powiedzieć o jego niezwykłym bohaterskim czynie 14 sierpnia 1944 r. Tego dnia do szpitala Maltańskiego wtargnął oddział SS z brygady Dirlewangera. Wypędzono z budynku personel. Zażądano opróżnienia szpitala, w którym przebywało około 200 rannych i chorych, wszyscy niezdolni do marszu. Dr Strehl i dr Dreyza zdecydowali się na ewakuację rannych. Dr Strehl wraz z kilkoma lekarzami sformował grupę tragarzy z personelu szpitalnego i ludności cywilnej , która schroniła się w szpitalu. Niesiono rannych na noszach, ramach od łóżek, deskach, drzwiach. Kolumnę tę otoczoną przez personel szpitala w białych fartuchach płk. Strehl prowadził początkowo w kierunku Placu Bankowego, a następnie skręcił przez ogród Saski w kierunku Królewskiej. Zatrzymywany przez Niemców tłumaczył spokojnie, doskonalą -niemczyzną, z wielką pewnością siebie, że dostał rozkaz ewakuacji rannych do szpitala Ujazdowskiego, ponieważ szpital Maltański jest jego filią. Uzasadnienie kierunku transportu było tak przekonywujące, że kolejne posterunki niemieckie nie zatrzymywały pochodu. Ta niezwykle ryzykowna i niebezpieczna wyprawa zakończyła się pomyślnie. Płk Strehl dotarł do placówek powstańczych przy ul. Królewskiej. Ocalił niesionych rannych, a także transportujący ich personel szpitala. Po tym bohaterskim wyczynie Jego podkomendni nadali mu pseudonim „Mojżesz”, a Dowódca Powstania odznaczył srebrnym Orderem Virtuti Militari rozkazem z dn. 29.08.1944r. Ten przykład jest świadectwem nie tylko wysokich kompetencji organizacyjnych, ale niezwykłej odwagi i ofiarności kadry medycznej. Po ewakuacji w dn. 14.08 w szpitalu Maltańskim pozostało ok. 30 rannych, których nie można było ewakuować z powodu braku osób do ich niesienia. Następnego dnia dr Dreyza zdołał znaleźć grupę mężczyzn do transportowania rannych i przeprowadził kolumnę do szpitala Wolskiego.

Szefem Służby Sanitarnej Okręgu Warszawskiego A.K. był do 1942 r. płk dr Czesław Jaworski „Sas”, a po jego aresztowaniu-aż do wybuchu Powstania płk dr Henryk Lenk pseudonim „Bakcyl”. Podlegał on bezpośrednio szefowi sanitarnemu K.G. AK, podobnie jak wydzielona grupa KEDYW/Komenda Dywersji/. W służbie Kedywu lekarzem naczelnym był dr Cyprian Sadowski „Skiba”, zastępcą i naczelnym chirurgiem dr Czesław Narkiewicz „Bryła”.

Okręg Warszawski podzielony był na obwody, według dzielnic, a więc na terenie Warszawy było 6 obwodów: Śródmieście – obwód I, Żoliborz – II, Wola – III, Ochota – IV, Mokotów – V, Praga – VI, powiat warszawski – VII. Obwody podzielono na rejony od 3 do 7. Ósmym samodzielny rejonem było Okęcie. Na godzinę „W” zostali wyznaczeni lekarze poszczególnych obwodów. Podlegali oni szefowi Sanitarnemu Okręgu. Jemu także podlegał referat sanitarny. Wojskowej Służby Kobiet powołanej rozkazem Komendanta Głównego Armii Krajowej w dniu 25.111942. Działem sanitarnym kierowała początkowo dr Zofia Maternowska „Przemysława”, a po jej odkomendowaniu do innych prac, referentką sanitarną została na jesieni 1942 dr Zofia Leimbach „Róża”.

Przygotowanie służb sanitarnych na okres Powstania obejmowało:

–   Szkolenie członków organizacji konspiracyjnych w zakresie pierwszej pomocy,

– Szkolenie fachowe pracowników medycznych zaprzysiężonych w strukturach konspiracyjnych,

– Planowanie organizacji służby sanitarnej i placówek pomocy lekarskiej

– Przygotowanie materiałów /leki, środki opatrunkowe, sprzęt medyczny, nosze itp./

– Przygotowanie zasad ewakuacji rannych z terenu walk

– Przygotowanie transportu do ewakuacji.

Dział sanitarny WSK był odpowiedzialny za:

–  Współdziałanie ze służbą sanitarną obszaru w zapewnieniu opieki lekarskiej rannym i chorym żołnierzom podziemnej armii,

– Przygotowywanie na okres Powstania, w porozumieniu z Szefem Sanitarnym, zgodnie  z ustalonym planem potrzebnej liczby zespołów sanitarnych, narzędzi chirurgicznych i medykamentów,

– Zorganizowanie pracy w komórkach sanitarnych obwodów i kontrola wykonania,

–        Szkolenie instruktorek służby sanitarnej w obwodach.

Dla potrzeb oddziałów liniowych szkolono w macierzystych komórkach konspiracyjnych młode kobiety i dziewczęta na tajnych kursach sanitarnych, a także w niektórych oddziałach szpitalnych jak np. w szpitalu Dzieciątka Jezus, Ujazdowskim i Maltańskim, Kierownicy poszczególnych służb wszystkich szczebli ściśle współpracowali ze Służbą Sanitarną Opieki Społecznej Wydziału Wojskowego Okręgu, dzięki czemu udostępniona im była ewidencja szpitali, personelu lekarskiego i pielęgniarskiego, zapasów leków, jak i współpraca z Działem Sanitarnym WSK. Znaczna liczba sanitariuszek rekrutowała się z harcerek konspiracyjnych drużyn harcerskich oraz z pielęgniarek. Szkolenie prowadzili lekarze, i studenci medycyny z różnych lat studiów tajnych uniwersytetów /Uniwersytet Warszawski i Ziem Zachodnich/. Intensywne szkolenie sanitarne na potrzeby Powstania prowadził także Polski Czerwony Krzyż. W Zarządzie Okręgu Warszawskiego PCK został specjalnie utworzony przez nestorkę warszawskich pielęgniarek, p. Jadwigę Suffczyńską, referat szkoleniowy i opieki społecznej. Szkolenie odbywało się w szpitalach warszawskich /m.in. w szpitalu Ujazdowskim, Maltańskim, Dzieciątka Jezus i Wolskim /.

W przygotowaniu do służby sanitariatu szczególną rolę i nadzieję pokładano w licznej rzeszy młodzieży studiującej na tajnych uczelniach. W Warszawie w okresie okupacji działał tajny Uniwersytet Warszawski i tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich oraz oficjalnie szkoła docenta Zaorskiego, która nosiła nazwę:

„Prywatna Szkoła Zawodowa Doktora Jana Zaorskiego dla Pomocniczego Personelu Sanitarnego”, a w istocie była tajnym wydziałem Uniwersytetu Warszawskiego i prowadziła studia medyczne. W związku z tym, w Warszawie, w czasie okupacji było bardzo wielu lekarzy i studentów medycyny ze starszych roczników studiów. Młodzież ta w większości była ściśle związana z działalnością konspiracyjną. Umożliwiało to zaplanowanie obsady lekarskiej na „Godzinę W” w zgrupowaniach, pułkach, batalionach, a nawet w mniejszych jednostkach wojskowych – lekarzami, lub p.o. lekarzy.

Szczegółowe rozkazy dla jednostek sanitarnych przewidywały na czas walk pierwszą pomoc w ramach własnych patroli sanitarnych i punktach opatrunkowych batalionów. W jednostkach walczących do poszczególnych plutonów przydzielono patrol sanitarny złożony z 5 sanitariuszek /1+ 4/. Posiadały one torby sanitarne odpowiednio wyposażone. Z punktu sanitarnego batalionowego ranni mieli być, w razie potrzeby, kierowani do Głównego Punktu Opatrunkowy /GPO/, który obejmował w zasadzie wszystkie formy pomocy medycznej. Ciężko ranni mieli być dostarczani do szpitali zgodnie z rozkazem mobilizacyjnym.

Na czas Powstania przewidywano wykorzystanie istniejących cywilnych szpitali – miejskich oraz innych, a także niemieckich szpitali wojskowych w okupowanej Warszawie po zdobyciu określonego terenu przez oddziały powstańcze. W tym celu starano się istniejące stałe szpitale zaopatrzyć, w konspiracyjny sposób, w konieczny sprzęt i wyposażenie potrzebne do przeprowadzania operacji chirurgicznych, odpowiedni zasób leków, aparaturę /np. rentgenowską/ i zapewnić dodatkową obsadę lekarską i pielęgniarską.

Pomyślano również o tym, żeby w razie potrzeby ranni mogli otrzymać krew. Licząc się z trudnościami w tym zakresie, w niektórych warszawskich szpitalach, np. w Szpitalu Wolskim, przed wybuchem Powstania, oznaczono personelowi zaprzysiężonemu w AK grupę krwi. W okresie przedpowstaniowym w Warszawie funkcjonowało 36 szpitali, które dysponowały 12.000 łóżek Były w to wliczone m.in. szpitale miejskie, zakonne, położniczo-ginekologiczne, dziecięce, zakaźne, byłe wojskowe /szpital Ujazdowski/, prywatne, ZUS-owskie, Szpital Kolejowy, Szpital PCK. Niektóre z nich były użytkowane przez Niemców jako wojskowe lub cywilne, np. Klinika Dziecięca przy ul. Litewskiej była przeznaczona dla dzieci niemieckich, Wehrmacht zajął Szpital Św. Łazarza przy ul. Książęcej. Szpital Sióstr Elżbietanek przeznaczony w zasadzie dla cywilnej ludności niemieckiej miał wydzielone l piętro dla ludności polskiej.

Dzielnicą w obrębie której znajdowało się wiele szpitali stałych mogących stanowić dobre zaplecze medyczne dla walczących oddziałów powstańczych było Powiśle. Znajdował się tu szpital Ubezpieczalni Społecznej przy ul. Czerniakowskiej, 2 szpitale przy ul. Smolnej – szpital PCK pod numerem 6 i Instytut Oftalmiczny pod numerem 8, szpital Św. Rocha na Krakowskim Przedmieściu 22, Zakład Położniczo-Ginekologiczny i Księżnej Anny Mazowieckiej przy ul. Karowej 2 i szpital dziecięcy przy ul. Kopernika 43.

Szpital PCK posiadał bardzo dobrą kadrę lekarską i również bardzo dobrą kadrę pielęgniarską wspomaganą przez uczennice szkoły PCK. Przewidywano jednak, że wykorzystanie tych szpitali może być niezwykle utrudnione ze względu na ich położenie. Oba szpitale na Smolnej były w sąsiedztwie wiaduktu kolejowego silnie strzeżonego przez Niemców, szpital położniczo-ginekologiczny w sąsiedztwie mostu Kierbedzia, szpital św. Rocha mieścił się w obrębie budynków Uniwersytetu, przed którym stał bunkier i zasieki. Szpitale te mogłyby być dobrze wykorzystane w czasie walk, jeśli oddziały powstańcze zdołałyby opanować mosty, wiadukty i brzeg Wisły. Zadanie to jednak było niezwykle trudne. W przewidywaniu trudności w zabezpieczeniu opieki medycznej w tym rejonie przygotowano punkty sanitarne. Przy ul. Furmańskiej 12 zorganizowano z myślą o rannych przy zdobywaniu mostu Kierbedzia harcerski punkt sanitarny. Obsadę punktu stanowił l lekarz, komendantka punktu, zespól sanitariuszek 16+1. Przygotowano także 2 punkty sanitarne, wykorzystując domy Sióstr Zakonnych. Jeden przy ul. Ks. Siemca – Gęstej l w budynku należącym do SS. Urszulanek, tzw. Szarym Domu. Punkt ten miał być obsługiwany przez siostry zakonne. Za ewakuację rannych do punktu były odpowiedzialne 2 patrole sanitarne złożone z harcerek z drużyny tajnego gimnazjum i liceum im. Anny Wazówny. Punktem kierowała lekarka-zakonnica. Zostały także przygotowane punkty sanitarne w Domu Zgromadzenia Sióstr Szarytek przy ul. Tamka 30 oraz w ambulatorium w Elektrowni.

Niektóre ze szpitali, według planu mob. miały się rozwinąć w czasie walk, np. Szpital Maltański do 400 łóżek. Sanitarnym planem mob. zostały objęte także prywatne kliniki i zakłady lecznicze, np. Zakład Ginekologiczny „Sano” przy ul. Lwowskiej 5, Klinika Oczna przy ul. Nowogrodzkiej, Zakład Chirurgiczny dr Webera przy ul. Chmielnej 34. Rozkaz dowódcy Okręgu Warszawskiego dotyczący sanitariatu nie przewidywał rozwijania szpitali polowych za wyjątkiem Ochoty i Żoliborza. Dzielnice te nie posiadały bowiem stałych szpitali. Na Żoliborzu został przygotowywany szpital polowy w klasztorze Sióstr Zmartwychwstanek i na pl. Inwalidów w szkole „Rodziny Wojskowej”. Na Ochocie planowano początkowo rozwinięcie szpitala polowego w szkole Szachtmajerowej, ale ze względu na zakwaterowanych tam Niemców zdecydowano rozwinięcie szpitala w budynku Monopolu Tytoniowego na ul. Kaliskiej. Naczelny lekarz Obwodu IV dr Jan Goldman- Zaborowski wraz z lekarzem rejonu II dr Jadwigą Lange przygotowali główny punkt opatrunkowy na 30 łóżek w budynku Spółdzielni Mieszkaniowej przy ul. Mianowskiego 15. W przylegającym budynku przy ul. Wawelskiej 60 w godzinie „W” stanowisko bojowe zajął oddział por. „Stacha”. Oba te budynki Wawelska 60 i Mianowskiego 15 znane są dzisiaj jako „Reduta Wawelska”.

Główne punkty opatrunkowe /GPO/ i punkty sanitarne /PS/ były związane z poszczególnymi batalionami. Główne punkty opatrunkowe miały przygotowane różne co do wielkości siedziby, wyposażenie i różny liczbowo zespół sanitarny. GPO przewidziany w gmachu PKO przy ul. Świętokrzyskiej miał stanowić zaplecze szefostwa służby sanitarnej Okręgu Warszawskiego. Budynek posiadał dwupoziomowe schrony, elektryczne oświetlenie, elektryczne urządzenia wentylacyjne i zbiorniki wodne. We wrześniu 1939 r. mieściło się tu Dowództwo Obrony Warszawy. W czasie okupacji zgromadzono tu, w konspiracyjny Sposób, zapasy leków, materiałów opatrunkowych, sprzętu chirurgicznego, bielizny, łóżek. Przydzielono do GPO 2 lekarki, zespół pielęgniarek i sanitariuszek. Przebieg walk już w pierwszych dniach spowodował rozwinięcie szpitala, wzmocniono kadrę chirurgów, zwiększono zespoły pielęgniarskie. Funkcję naczelnego chirurga pełnił doc. Jan Zaorski. Dodatkowe wyposażenie szpital otrzymał ze zdobytego Feldiazaretu przy ul. Królewskiej. Szpital PKO miał warunki do przeprowadzania najcięższych zabiegów chirurgicznych.

Przykładem znacznie skromniejszego GPO był przygotowany na Woli przy ul. Wolność 14 punkt dla batalionu „Miotła” Zgrupowania „Radosław”. Mieścił się w budynku Pogotowie Opiekuńczego prowadzonego przez Siostry Rodziny Marii. Lokal był niewielki, ogromnie zniszczony, było to dawne przedszkole dla dzieci żydowskich, zdemolowane przez Niemców w czasie wysiedleń do getta. Trzeba go było uporządkować – wynieść sterty gruzu, śmieci, oszklić okna, naprawić instalację elektryczną, a potem to wszystko wyszorować i wybielić. Wszystkie te prace wykonały sanitariuszki przydzielone do GPO z pomocą byłego pacjenta szpitala Maltańskiego – prawdopodobnie żołnierza konspiracji. GPO było przewidziane na 10 łóżek Lekarzem GPO został mianowany student 4 roku Wydziału Medycyny, Jan Anyżewski pseudonim .Janusz”, „Ostoja”. Sanitariatem składającym się z 18 sanitariuszek kierowała Helena Brzozowska, „Anna”, studentka Szkoły dr Zaorskiego. Wyposażenie takie jak łóżka szpitalne, koce, materace przywiózł, karetką szpitala Maltańskiego, kierowca zaprzysiężony w AK. Nosze /w ilości ok. 10 / wyniesione w sposób konspiracyjny z niemieckiego punktu sanitarnego przez zaprzysiężonego w AK pracownika, zostały dostarczone rikszą przez 2 sanitariuszki GPO. Sanitariuszki zgromadziły też leki, materiały opatrunkowe, narzędzia chirurgiczne, niewielkie ilości żywności. Wyposażenie uzupełnił przydzielony do GPO lekarz. Punkt ten dobrze spełnił swoje zadania do 6 sierpnia – dnia ewakuacji punktu.

Należy podkreślić, że przygotowanie większości placówek medycznych wiązało się z ogromnym zagrożeniem życia osób, które te placówki organizowały.

Na czas Powstania przygotowano w rejonach magazyny, w konspiracyjny sposób, w których zgromadzono leki, opatrunki osobiste, materiał opatrunkowy, składowano również znaczną ilość toreb sanitarnych i noszy. Zaopatrzenie sanitarne pochodziło z różnych źródeł – z indywidualnych ofiar w naturze, z zakupów w aptekach, z darowizny właścicieli aptek na rzecz sanitariatu Armii Krajowej, od producentów, z produkcji własnej, ze zdobyczy na Niemczech i z rekwizycji, a także ze zrzutów (zestawy chirurgiczne i torby sanitarne). Do magazynowania leków i środków opatrunkowych wykorzystano apteki prywatne i Ubezpieczalni Społecznej, składnice RGO / Rada Główna Opiekuńcza /, a także gabinety lekarskie i lecznicze, klasztory i prywatne mieszkania, korzystając z gotowości ich właścicieli do współdziałania. Została utworzona także, pod patronatem PCK, wykorzystując magazyny apteczne I Wojskowego Szpitala Okręgowego, Szpitala Ujazdowskiego i Maltańskiego, Składnica Sanitarna przy ul. Jaworzyńskiej 6, przeniesiona następnie na ul. Pańską.  Służby WSOP zorganizowały składnice przy ul. Miodowej, Hożej i w budynku Ubezpieczalni Społecznej. Szefostwo służby sanitarnej  okręgu posiadało w swojej ewidencji w magazynach:

–        14 zestawów narzędzi chirurgicznych dla szpitali polowych

–        kilka aptek polowych

–        6-7 zestawów chirurgicznych dużych

–        ok.60.600 opatrunków osobistych

Uważa  się jednak, że przygotowano znacznie więcej sprzętu i wyposażenia medycznego, które zdobywali na własną rękę lekarze i sanitariuszki odpowiedzialni za przygotowanie punktów opatrunkowych.

Ramowy rozkaz operacyjny komendanta Okręgu Warszawskiego AK do walki o Warszawę, w części dotyczącej służby medycznej precyzuje kierunki ewakuacji rannych. We wszystkich  7 obwodach ranni z każdego rejonu mieli być ewakuowani do ściśle określonego szpitala. Nieprzewidziany przebieg walk te starannie przygotowane plany niestety pokrzyżował. W planie ewakuacyjnym nie brano pod uwagę szpitala Świętego Jana Bożego przy ulicy Bonifraterskiej, ponieważ był on szpitalem psychiatrycznym. Włączono go jednak do przygotowań ze względu na to, że posiadał tzw. oddział chirurgii więziennej i w suterynie dwie dobrze wyposażone sale  operacyjne. Na „Godzinę W” przydzielono kadrę doświadczonych chirurgów, a poza tym został on doskonale do okresu walk przygotowany przez dyrektora szpitala – docenta Adolfa Falkowskiego i jego zastępcę  – dr Franciszka Szumigaja.

Transport w postaci samochodów sanitarnych został przygotowany na czas Powstania przez dyrektora Miejskich Zakładów Sanitarnych dr Juliana Majkowskiego. Dr Julian Majkowski pseudonim „Fenol” został wyznaczony przez Komendę Główną ZWZ AK na szefa sanitarnego WSOP już w 1940 r. Jako szef Miejskich Zakładów Sanitarnych był dysponentem sanitarek. Karetki wyposażone w nosze, leki, torby sanitarne i materiał pędny miały być gotowe do przekazania na „Godzinę W” wraz z kierowcą – w każdej chwili upoważnionym do odbioru osobom. Do dyspozycji lekarzy poszczególnych obwodów miały być przekazane po dwa lub trzy samochody sanitarne, poza tym jedna kolumna sanitarna znajdowała się w dyspozycji szefa sanitarnego Okręgu, a czołówka chirurgiczna – do dyspozycji lekarzy Obwodu 7. Realizacja rozkazu miała miejsce w godzinach przedpołudniowych l sierpnia 1944 r. Po wydaniu ostatnich karetek szef sanitarny WSOP dr Julian Majkowski pozostawionym sobie samochodem, tzw. trupiarką przybył do miejsca dowodzenia okręgu WSOP, który mieścił się w lokalu szkoły tańca braci Sobiszewskich przy ulicy Chmielnej 20.

Armia Krajowa nie była jedyną organizacją tworzącą w Podziemiu sanitariat. Inne organizacje konspiracyjne również przygotowywały zaplecze sanitarne dla swoich oddziałów. Gwardia Ludowa, a następnie Armia Ludowa miała w Warszawie tajne komórki służby medycznej, głównie dla oddziałów partyzanckich. Sztab Główny AL nie przewidywał walk w Warszawie, ale w „Godzinie W „oddziały AL zarówno żołnierze, jak lekarze i sanitariuszki włączyli się do działań powstańczych.

Narodowe Siły Zbrojne utworzyły własny sanitariat, którym dysponowały w czasie walk powstańczych.

Przedstawiliśmy w skrótowej formie przygotowanie służby sanitarnej na „Godzinę W”. Chcemy podkreślić, iż fakt, że sanitariat został bardzo starannie przygotowany na czas walk powstańczych wynika ze znakomitego profesjonalizmu dowództwa służb sanitarnych.

Należy też podkreślić kompetencję osób nadzorujących organizacje pomocy medycznej i odpowiedzialność wszystkich, którzy wzięli na siebie obowiązek wykonywania tej służby. Cała baza medyczna tak kompetentnie i kompleksowo przygotowana nie mogła być w pełni wykorzystana, ponieważ przebieg walk powstańczych potoczył się odmiennie niż zakładano w logistyce Powstania. Już bowiem w pierwszych godzinach i pierwszych dniach Powstania niektóre szpitale i punkty sanitarne starannie przygotowane do przyjęcia rannych powstańców i ludności cywilnej znalazły się w rękach niemieckich. Sytuacja rannych stawała się z każdym dniem Powstania coraz bardziej dramatyczna. Placówki medyczne znajdujące się w obszarach opanowanych przez oddziały powstańcze z najwyższym trudem i poświęceniem ratowały rannych. Powstawały nowe szpitale, szpitaliki, punkty sanitarne organizowane przez wojskowe służby sanitarne wszystkich szczebli, często oddziałowe, a także przez osoby cywilne. Ujawniały się talenty organizacyjne, pomysłowość, a przede wszystkim chęć niesienia pomocy rannym.

Współdziałanie wojska i mieszkańców Warszawy — zdolnych do heroicznego wysiłku dla wsparcia walczących oddziałów pozostanie w pamięci Powstańców Warszawskich i mamy nadzieję – w pamięci następnych pokoleń.

BIBLIOGRAFIA

1. S. Bayer: Służba Zdrowia Warszawy w walce z okupantem 1939-1945.

Wyd. MON 1985

2. H. Brzozowska: Nasza dziwna grupa ZWZ-AK. Wydawnictwo UAM Księża Jezuici

Kraków 1993

3. A. Dawidowicz: Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939-1945 PZWL

Warszawa 1977

4. J. Gozdawa-Gołębiowski: Obszar Warszawski Armii Krajowej. Red. Wyd. KUL

Lublin 1992

5. T. Sumiński – red: Pamiętniki Żołnierzy Baonu Zośka. Auditor 1997

6. W. Sikorski: Zarys organizacji służby sanitarnej w Powstaniu. Pamiętnik

Towarzystwa LekarskiegaWarszawskiego. Supl. 139 Nr 7 2003

7. R. Szreniawa-Szypiowski: Służba sanitarna w Powstaniu. Maszynopis

8. B. Urbanek: Pielęgniarki i sanitariuszki w Powstaniu Warszawskim 1944. PWN

Warszawa 1988

9. B. Urbanek: Zabezpieczenie sanitamo-pielęgniarskie działań powstańczych w 1944 r.

w warszawskiej dzielnicy na Powiślu. Archiwa Historii i Filozofii Medycyny

1987,50,4.

10. K. Utracka: Zgrupowanie AK Choroby II. Dom Wydawniczy „Bellona”

Warszawa 2002

11. M. Wiśniewska i M. Sikorska: Szpitale Powstańczej Warszawy. Rytm 1991

12. Stefan Wojtkowiak, Jan Talar, Witold Majewski, Feliks Piotrowski: Zarys dziejów

Wojskowej Służby Zdrowia. Archiwa PCK

13. J. Wroniszewski: Ochota 1944. Wydawnictwo MON Warszawa 1970

14. A. Zaorski red. Tajne studia medyczne w Warszawie 1940-1944. Pamiętnik Towarzystwa

Lekarskiego Warszawskiego. Suplement do t. 139 Nr 7. 2003

15. J. B. Gliński: Słownik Biograficzny Lekarzy i Farmaceutów Ofiar Drugiej Wojny

Światowej. Wyd. Naczelna Izba Lekarska

Warszawa 2003

16. R. Bielecki: Żołnierze Powstania Warszawskiego. Wyd. Naczelna Dyrekcja Archiwów

Państwowych T. I 1995, T. II 1996

17. Życiorys płk dr Leona Strehia. Archiwa PCK.

Autorzy wykorzystali także informacje przekazane bezpośrednio przez przewodniczących

środowisk (oddziałów)  powstańczych.