Pamiętnik TLW 2010

Profesor Jan Andrzej Steffen (1936-2009)

Edward Towpik

Profesor Jan Andrzej Steffen
(1936-2009)

Profesor Jan Steffen urodził się 17 lipca 1936 r. w Poznaniu, w rodzinie wybitnego profesora filologii klasycznej Uniwersytetu Poznańskiego Wiktora Steffena. W1952 r. zdał maturę, a  sześć lat później ukończył z wyróżnieniem Akademię Medyczną w Poznaniu.

W grudniu 1958 r. został asystentem w Katedrze Patologii Ogólnej i Doświadczalnej AM w Poznaniu, kierowanej przez wybitnego uczonego prof. Antoniego Horsta. We wniosku o przyjęcie do pracy kierownik katedry napisał: „Wykazuje duże zainteresowanie zagadnieniami fizjopatologii, co przy dotychczasowych bardzo dobrych postępach w studiach medycznych i zdolnościach  rokuje dobrego pracownika naukowego”. W rok później, w opinii prof. Horsta, „należy do wybitnie uzdolnionych, inteligentnych pracowników naukowych. Nieprzeciętne zdolności lek. Steffena zwracały na niego uwagę już podczas studiów. Systematyczna praca, w której wykazuje wprost niezwykłą pilność i sumienność, drobiazgowe zapoznawanie się z piśmiennictwem… doskonałe wyniki w pracy rokują, że lek. Steffen ma wszelkie dane stania się jednym z wybitniejszych pracowników naukowych. Pracę doktorską ma już na ukończeniu”.

W październiku 1960 r. Jan Steffen otrzymał I nagrodę naukową dla pomocniczych pracowników nauki, przyznaną przez Ministra Zdrowia na wniosek Rektora, prof. Wiktora Degi, za pracę doktorską „Badania czynnościowe i oligobiopsyjne w ostrej niewydolności nerek wywołanej dożylnym wlewaniem octanu uranylu”. Lata 1961-1962 spędził na stypendium Fundacji Rockefellera w Department of Biophysics, University of Colorado w Denver.

W styczniu 1963 r. uzyskał stypendium habilitacyjne. Zorganizował pierwszą w kraju pracownię cytogenetyczną. W opinii prof. Horsta: „na bazie pracy dra Steffena i zespołu pracowników będących pod jego bezpośrednim kierunkiem opiera się praca nowo kreowanego Zakładu Genetyki Człowieka przy Katedrze…”, a prof. Stolzmanna: „Jestem przekonany, że będzie jednym z wybitniejszych samodzielnych pracowników naukowych naszej Akademii”.

Już w rok później dr Jan Steffen otrzymał nagrodę naukową Ministra Zdrowia za cykl prac nad metodami badania czynności transportowej cewek nerkowych, tzw. metodą „stop flow”, a w rok później – nagrodę III stopnia Państwowej Rady ds. Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej i Nagrodę Młodych miasta Poznania.

W 1965 r. habilitował się na podstawie pracy „Badania w hodowlach limfocytów stymulowanych fazeoliną”, która otrzymała nagrodę Wydziału Nauk Medycznych PAN. Opublikował liczący 358 stron skrypt „Wstęp do genetyki człowieka” – pierwszy w Polsce podręcznik genetyki molekularnej dla studentów medycyny. Od grudnia 1965 do kwietnia 1966 r. odbył staż naukowy w Institutionen for Celsforksning, Medicinska Nobelinstitutet, Karolinska Institutet w Sztokholmie.

We wrześniu 1969 r. podjął pracę w Zakładzie Radiobiologii Instytutu Onkologii w Warszawie. W piśmie do Ministra Zdrowia w tej sprawie dyrektor Instytutu prof. Władysław Jasiński napisał: „Doc. J. Steffen podjąłby w Instytucie badania z zakresu genetyki komórek somatycznych ze szczególnym uwzględnieniem mechanizmów regulacji wzrostu i różnicowania. Jako kierownik placówki jestem żywo zainteresowany w rozwinięciu tego kierunku badań podstawowych, a doc. Steffen bezsprzecznie wyróżnia się spośród znanych mi kandydatów…”. W załączonej opinii Rektora AM w Poznaniu: „Doc. Jan Steffen należy do najwybitniejszych pracowników naukowych młodego pokolenia w Polsce…”.

Początkowo (od stycznia 1971) kierował Pracownią Biologii Komórki w Zakładzie Radiobiologii (opinia doc. Adama Michałowskiego, kierownika zakładu: „jest wybitnym znawcą w zakresie genetyki komórek somatycznych oraz utalentowanym organizatorem pracy naukowej”). W lutym 1974 r. został kierownikiem Zakładu Immunologii.

W Zakładzie Radiobiologii, a następnie w Zakładzie Immunologii Centrum Onkologii Jan Steffen kontynuował m.in. swoje wcześniejsze prace nad metaboliczną synchronizacją komórek w punkcie G1/S cyklu życiowego, przedstawił dowody na zróżnicowaną promieniowrażliwość limfocytów i scharakteryzował subpopulacje ludzkich limfocytów w oparciu o cechy kinetyki w cyklu proliferacyjnym, promieniowrażliwości i ekspresję niektórych markerów immunocytochemicznych. Od połowy lat 80. zajmował się mechanizmami działania cytokin w odpowiedzi immunologicznej oraz syntezą cytokin przez komórki nowotworowe. Był m.in. pierwszym, który wykazał wraz z współpracownikami ekspresję receptora dla interleukiny 2 na nielimfoidalnych komórkach nowotworowych. Od roku 1995 prowadził także badania populacyjne nad udziałem uwarunkowań dziedzicznych w zachorowaniu na nowotwory złośliwe, w tym zwłaszcza na raka piersi. Przedmiotem badań było m.in. ryzyko zachorowań na nowotwory wśród heterozygotycznych nosicieli mutacji genu NBS1 i dziedziczne uwarunkowania w zachorowaniach na raka błony śluzowej trzonu macicy.

Od 1969 r. był wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Immunologicznego. W 1976 r. otrzymał tytuł profesora, a w 1986 został wybrany członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk. Przez dwie kadencje (1992 – 1998) był członkiem Prezydium PAN.

Od 1976 r. pełnił funkcję zastępca dyrektora Centrum Onkologii – Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie ds. Organizacji i Koordynacji Prac Badawczych, a od grudnia 1985 r. do września 1991 r. – dyrektora. W latach 1990 – 1991 był przewodniczącym Komisji Programowej Europejskiej Organizacji Instytutów Onkologii (EOCI). Współtworzył program rządowy PR-6 „Zwalczanie chorób nowotworowych”. W latach 1986-1990 kierował Centralnym Programem Badawczo-Rozwojowym Zwalczania Chorób Nowotworowych. Przez 15 lat – od listopada 1991 do grudnia 2006 r. – był Pełnomocnikiem Dyrektora Centrum Onkologii – Instytutu ds. Badań Podstawowych. W latach 1991-2008 był przewodniczącym Rady Naukowej Centrum Onkologii – Instytutu. W 2006 r. przeszedł na emeryturę, pozostając zatrudnionym w CO-I

W Polskiej Akademii Nauk był m.in. przewodniczącym Komisji Genetyki Człowieka i Komisji Biologii Nowotworów, a w latach 1998 – 2000 przewodniczącym Komisji ds. Współpracy PAN z Zagranicą. W latach 1984 – 1996 był przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Genetyki Człowieka PAN w Poznaniu. Od roku 1990 był przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN we Wrocławiu. W latach 1998 – 2000 reprezentował PAN w Europejskiej Radzie Badań  Medycznych.

Był członkiem Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej (od roku 1991 – Centralnej Komisji ds. Tytułu Naukowego i Stopni Naukowych) nieprzerwanie od roku 1982. W latach 1989 – 1991 był członkiem i przewodniczącym Zespołu ds. Zdrowia i Ochrony Środowiska w Komitecie Nauki i Postępu Technicznego. W latach 1994 – 2000 był członkiem Zespołu Nauk Medycznych i Komisji Badań Podstawowych KBN; przewodniczył Sekcji Biologii Medycznej KBN. W latach 1989 – 1999 był członkiem Rządowej Komisji Ludnościowej. Od 1979 r. był członkiem Rady Naukowej przy Ministrze Zdrowia.

Profesor Jan Steffen był autorem blisko 100 prac opublikowanych m.in. w “Amer J Physiol, Biophys J, J Med Gen, Exp Cell Res, Bioch Pharm, Mutat Res, Cell Immunol, Immunology., Cancer Detect. Prev”.

Uzyskał m.in. nagrody Rady Naukowej przy Ministrze Zdrowia, Ministra Zdrowia (5-krotnie, w tym nagrodę specjalną),  Sekretarza Naukowego Polskiej Akademii Nauk, Wydziału Nauk Medycznych PAN. Wybrany został Honorowym Członkiem Polskiego Towarzystwa Onkologicznego i Honorowym Członkiem Radiotherapy Club (w Wielkiej Brytanii). Podczas uroczystości 70-lecia Instytutu Radowego  – Centrum Onkologii w maju 2002 r. odznaczony został Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Profesor Jan Steffen był wielką postacią polskiej onkologii.  Cześć Jego pamięci!