Tajne Studia Medyczne w Warszawie 1940-1944

Profesor Franciszek Czubalski (1885–1965)

M. Paciorkiewicz i A. Zaorski

Profesor Franciszek Czubalski (1885–1965)

Profesor Franciszek Czubalski, wybitny uczony, fizjolog, rektor Uniwersytetu Warszawskiego (1947–1949), a następnie warszawskiej Akademii Medycznej (1950–1953), kierownik Zakładu Fizjologii Człowieka Wydziału Lekarskiego, długoletni przewodniczący Rady Naukowej Instytutu Radowego (do 1939 r.), członek wielu towarzystw naukowych polskich i zagranicznych, urodził się 30 stycznia 1885 r. w Przysusze k. Opoczna.

Studiował medycynę w Dorpacie, a następnie we Lwowie. W 1910 r. otrzymał dyplom doktora wszech nauk lekarskich. W 1914 r. habilitował się na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie z farmakologii, a w dwa lata później z fizjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pracując od 1909 roku w charakterze asystenta w Zakładzie Farmakologii Doświadczalnej Uniwersytetu we Lwowie, kierowanym przez prof. Leona Popielskiego, zajmował się zagadnieniami krzepliwości krwi i działaniem salvarsanu na ustrój ludzki. Praca dr. Franciszka Czubalskiego pt. „Fizjologiczne działanie salvarsanu” została uznana za rozprawę habilitacyjną z farmakologii. Po uzyskaniu docentury przeniósł się do Zakładu Fizjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i tu od 1915 r. jako asystent prof. Napoleona Cybulskiego prowadził prace badawcze nad działaniem adrenaliny na układ mięśniowy. Wynikiem tych badań była druga praca habilitacyjna z fizjologii pt. „Chemiczne podniety nerwów”. Z dniem 1 października 1916 r. objął funkcję kierownika Zakładu Fizjologii Wydziału Lekarskiego UW. Nominację na profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1916 r., a w dwa lata później został mianowany profesorem zwyczajnym i dyrektorem Zakładu Fizjologii Wydziału Lekarskiego UW. Zakład ten zorganizował sam.

W okresie międzywojennym, niezależnie od kierowania katedrą i Zakładem Fizjologii Człowieka na Wydziale Lekarskim UW, wykładał fizjologię na wydziałach Weterynaryjnym i Farmaceutycznym oraz w Państwowym Instytucie Dentystycznym, przemianowanym następnie na Akademię Stomatologiczną; w latach 1919–1920 był jednym z organizatorów instytutu, w którym pełnił przez szereg lat funkcję dyrektora. Był również organizatorem i kierownikiem pracowni fizjologicznej Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego. Ponadto brał udział w pracach placówek naukowych, m.in. w charakterze członka rad naukowych: Wychowania Fizycznego przy Ministerstwie Spraw Wojskowych, Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Ligi Obrony Powietrznej Państwa. Był rzecznikiem wyższej komisji dyscyplinarnej dla profesorów szkół akademickich przy Ministrze Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz członkiem komisji dyscyplinarnej UW. Pełnił szereg funkcji we władzach uczelni: przedstawiciela Wydziału Lekarskiego w Senacie, w latach 1917/18, 1922/23, 1931/32, 1933/34, dziekana w latach 1923/24, 1924/25, 1934/35, a następnie prorektora w latach 1934/35, 1935/36, 1936/37, 1937/38, 1938/39. W 1936 r. został wybrany rektorem Uniwersytetu, ale godności tej nie przyjął.

Mimo licznych obowiązków, wiele czasu poświęcał wychowaniu młodzieży medycznej, pełniąc przez wiele lat funkcję kuratora Koła Medyków oraz członka komisji senackiej budowy Domu Medyków. Po okresie wytężonej pracy, pełnej sukcesów na polu naukowym i społecznym, przychodzą najtrudniejsze lata w życiu profesora – okupacja. W 1941 roku obejmuje funkcję dyrektora naukowego Prywatnej Szkoły Zawodowej dla Pomocniczego Personelu Sanitarnego doc. Jana Zaorskiego. Był to okres w jego życiu szczególnie trudny, ale zaszczytny. Wspólnie z doc. Janem Zaorskim prowadził tajne nauczanie medycyny dla ponad 1900 słuchaczy, co pozwoliło w znacznej mierze zapełnić lukę powstałą wśród kadry lekarskiej w okresie wojny. Stanowisko dyrektora naukowego Szkoły było połączone z ciągłym narażaniem własnego życia i rodziny na niebezpieczeństwo ze strony okupanta. Profesor Czubalski podjął to ryzyko z całą świadomością i do końca istnienia Szkoły, tzn. do Powstania Warszawskiego, pełnił swoje obowiązki z godnością i spokojem. Jego udział w tajnym nauczaniu medycyny nie ograniczał się do Szkoły doc. Zaorskiego. Wykładał na kompletach Uniwersytetów Warszawskiego i Poznańskiego, zajmował się również szkoleniem konspiracyjnego personelu nauczającego na tajnych zebraniach Towarzystwa Fizjologicznego, pełniąc w tym okresie funkcję jego prezesa.

W kwietniu 1945 r. profesor Czubalski zgłosił się do dziekana Wydziału Lekarskiego UW Tadeusza Butkiewicza, a od maja tegoż roku wszedł w skład Rady Wydziału. W dniu 8 czerwca 1945 r. wybrany został w tajnym głosowaniu dziekanem Wydziału; okazał się na tym stanowisku wspaniałym organizatorem.

Dokumenty i listy egzaminacyjne uczniów Szkoły Zaorskiego uległy zniszczeniu w czasie Powstania, dlatego wielu byłych słuchaczy zwracało się do prof. Czubalskiego o zaświadczenia o odbytych studiach.

Wydawał te zaświadczenia zawsze po gruntownym sprawdzeniu u innych profesorów, ale też jego podpis stanowił o wadze dokumentu we wszystkich wydziałach lekarskich uniwersytetów polskich.

Działalność prof. Czubalskiego na stanowisku dyrektora naukowego Szkoły Zaorskiego została szczegółowo opisana w publikacjach poświęconych zagadnieniom tajnego nauczania medycyny w Polsce w okresie okupacji hitlerowskiej, a pierwszy napisał o nim prof. dr Jan Zaorski w 1946 r.

Od 1947 r. prof. Czubalski piastował godność rektora Uniwersytetu Warszawskiego do chwili objęcia równorzędnego stanowiska w Akademii Medycznej utworzonej w 1950 r. Funkcję rektora warszawskiej Akademii pełnił do 3 kwietnia 1953 r. Pogarszający się stan zdrowia uniemożliwił mu dalszą pracę.

Z pożogi wojennej udało się Profesorowi uratować część cennych dokumentów i książek biblioteki Zakładu Fizjologii Człowieka (odbitki prac naukowych), filmy naukowe nakręcane pod jego kierunkiem, co ułatwiło mu podjęcie działalności dydaktycznej i naukowej po wojnie. W czasie swojej 30–letniej działalności naukowej dał się poznać jako wnikliwy, sumienny badacz. Z jego katedry wyszło wiele cennych prac. Dorobek naukowy profesora obejmuje kilkadziesiąt prac, głównie z zakresu fizjologii trawienia, hematologii i układu krążenia (część z nich opublikował w językach obcych). Przed II wojną światową zajmował się gromadzeniem materiałów do opracowywanego podręcznika fizjologii. W 1956 r. ukazała się jedynie część dzieła pt. Fizjologia krążenia. Jego prace potwierdziły słuszność zmiany poglądów panujących wówczas w nauce (regulacja nerwowa czynności wydzielniczych zostaje zastąpiona regulacją hormonalną), zmieniły pogląd na swoistość bodźców wydzielniczych. Znany jest z prac nad adrenaliną. Wykazał jej obecność we krwi tętniczej. Opisał działanie wyciągów z tkanek zmiażdżonych i żywych. Ponadto wyjaśnił wpływ układu autonomicznego na czynności ustroju i dowiódł współdziałania układu wegetatywnego z hormonalnym. Pierwszy wprowadził w swym zakładzie oddzielny dział badań nad fizjologią pracy.

Wymagał dużo od siebie i od innych. Był surowym szefem. Mimo to bardzo lubianym i cenionym przez współpracowników. Potrafił wytworzyć właściwą atmosferę naukową w zakładzie i zachęcić swoich uczniów do prac badawczych.

Był również doskonałym dydaktykiem i wspaniałym erudytą. Nawet najtrudniejsze problemy potrafił przedstawić w sposób zrozumiały i ciekawy. Nic dziwnego, że jego wykłady cieszyły się stuprocentową obecnością. Był prawdziwym wychowawcą i przyjacielem młodzieży. Można było uzyskać u niego pomoc i radę w skomplikowanych sytuacjach, jakie stwarzały władze okupacyjne.

Profesor przywiązywał wielką wagę do odpowiedniego doboru kandydatów na studia. Chcąc ułatwić młodzieży wybór zawodu i podjęcie właściwej decyzji, opracował broszurę o „Wyborze zawodu lekarskiego”, w której podkreślił etyczne i społeczne aspekty tego zawodu. Położył wielkie zasługi dla organizacji i odbudowy dwóch uczelni: Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Medycznej. W pracach przy odbudowie uczelni pomagali mu młodzież akademicka i pracownicy naukowi. Z rektorem współpracowały dwa studenckie komitety odbudowy: Zakładów Naukowych Wydziału Lekarskiego UW przy Kole Medyków i Wydziału Farmaceutycznego przy Kole Farmaceutów. Przyczynił się on także do ukonstytuowania Ogólnoakademickiego Komitetu Odbudowy Wyższych Uczelni przy Stołecznym Komitecie Odbudowy Warszawy. Dzięki jego inicjatywie jedenastu rektorów wyższych uczelni włączyło się do współpracy z młodzieżą.

Z jego inicjatywy została wydana odezwa trzech rektorów: Uniwersytetu, Politechniki i Akademii Stomatologicznej oraz dziekanów wydziałów Lekarskiego i Farmaceutycznego, wzywająca byłych wychowanków tych uczelni do świadczeń na rzecz odbudowy. Był członkiem honorowym Komitetu Odbudowy Warszawy przy Akademii Medycznej, współpracował z Naczelną Radą Odbudowy Warszawy i Stołecznym Komitetem Odbudowy Warszawy. W dowód uznania za zasługi dla odbudowy stolicy otrzymał Złotą Odznakę Honorową NROW.

Po II wojnie światowej Franciszek Czubalski pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji, m.in. delegata ministra oświaty w Akademii Wychowania Fizycznego; członka: Państwowej Rady Zdrowia, Państwowej Rady Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego przy ministrze obrony narodowej oraz Rady Naukowej Instytutu Lekarskiego Lotnictwa, był przewodniczącym sekcji lekarskiej centralnej komisji kwalifikacyjnej dla pracowników nauki przy ministrze szkolnictwa wyższego. Aktywnie działał w organizacjach i stowarzyszeniach naukowych w kraju i za granicą. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Kasy im. Mianowskiego, a następnie członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk, prezesem Klubu Lekarzy Polskich, członkiem zarządu Izby Lekarsko-Białostockiej, współzałożycielem i długoletnim prezesem Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego. Współpracował z Międzynarodowym Związkiem Lekarzy Słowiańskich, z którego ramienia zorganizował I Zjazd tego Związku. Był jednym z organizatorów I Kongresu Nauki Polskiej, członkiem korespondentem Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego w Budapeszcie; wieloletnim przewodniczącym polskiej sekcji Francuskiego Towarzystwa Biologicznego, członkiem Międzynarodowego Towarzystwa Badań Krzepliwości Krwi oraz angielskiego towarzystwa The Institution of Nuclear Engineers.

Profesor Franciszek Czubalski otrzymał następujące oznaczenia: Krzyż Kawalerski Francuskiej Legii Honorowej (1925), Złoty Krzyż Zasługi, medale Brązowy i Srebrny za Długoletnią Służbę Państwową, Krzyż za Walkę o Szkołę Polską (1930), Jugosłowiański Order św. Sawy z Gwiazdą, bułgarski Krzyż Oficerski Orderu za Zasługi Cywilne (1937), Medal X-lecia Polski Ludowej (1955), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1956).

W dniu 30 września 1962 r. przeszedł na emeryturę. Zmarł 8 lutego 1965 r. w Warszawie.

Opracowali M. Paciorkiewicz i A. Zaorski

na podstawie spuścizny naukowej prof. F. Czubalskiego,

przekazanej do archiwum PAN w darze w 1965 r.

przez jego syna, dr. Mieczysława Czubalskiego.

Zespół ten ma sygnaturą III–144–35J.