Pamiętnik TLW 2006

Niemieckojęzyczni lekarze warszawscy, założyciele i organizatorzy TLW

Hanna Bojczuk

Niemieckojęzyczni lekarze warszawscy, założyciele i organizatorzy TLW

W grudniu 1820 roku grono aktywnych i postępowych lekarzy warszawskich, w tym także profesorów Wydziału Lekarskiego Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego podjęło starania o utworzenie w Warszawie naukowego towarzystwa lekarskiego, którego głównym celem byłoby: „Przykładanie się do udoskonalania umiejętności lekarskich, zbliżenie do siebie osób naukowych, poświęcających się tymże umiejętnościom w Polsce i wzajemne udzielanie sobie uwag w przedmiotach wyżej wymienionych, mianowicie kraju polskiego dotyczących”.

Wśród organizatorów utworzonego w dniu 6 grudnia 1820 r. Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego obok 25 Polaków i jednego Francuza było 17 niemieckojęzycznych lekarzy warszawskich. Jednym z nich był bawarczyk Franz (Franciszek Ksawery) Baldauf (1775 – 1858), doktor medycyny i chirurgii Uniwersytetu w Pawii (1803), lekarz wojskowy Legionów polskich, następnie Księstwa warszawskiego i Królestwa kongresowego który w dniu 25 listopada 1820 roku „Sehr gern” zadeklarował swój udział w pracach tego Towarzystwa. Baldauf w 1830 roku na stałe zamieszkał w Warszawie przy ulicy Nowy Świat 1292. Podczas posiedzeń naukowych Towarzystwa omawiał obserwowane przez siebie przypadki, takie jak np. koklusz przerwany wystąpieniem ospy wietrznej, zmiany mózgowe po usunięciu ogniopióru (rumienia) na twarzy, a także różne przypadki chirurgiczne. W roku 1844 w „Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” zamieszczono opracowany przez niego artykuł, w którym opisał przypadek raka piersi, wyleczony po przystawieniu pijawek i diety według wskazań doktora Ponsa z d’Agien, opublikowanych na łamach francuskiego czasopisma lekarskiego „Journal Universales des Sciences Medicales” w 1821 r. Opisując ten przypadek Baldauf zadał swoim kolegom pytanie: Czy doświadczenia te można zastosować do wyleczenia każdego raka otwartego piersi lub nie”, proponując jednocześnie prowadzenie dalszych badań nad tym problemem.

Z okazji 50-lecia pracy zawodowej dr. Baldaufa Towarzystwo Lekarskie Warszawskie nadało mu tytuł członka honorowego. Uroczyste wręczenie dyplomu wraz z adresem gratulacyjnym odbyło się 31 grudnia 1856 r., podczas biesiady zorganizowanej przez Towarzystwo w sali Hotelu Angielskiego przy ul. Wierzbowej. W uroczystości tej, oprócz członków TLW , brało także udział grono lekarzy i aptekarzy warszawskich. Doktor Franciszek Baldauf zmarł w Warszawie 8 kwietnia 1858 r., przeżywszy 82 lata. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.

Jednym z organizatorów Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego w listopadzie 1820 r. był także doktor medycyny Karol Heffele, który na liście lekarzy zaproszonych do współpracy naukowej z TLW napisał: „Tritt mit besonderen Vergnügen bey”. Jednakże w dostępnych mi materiałach nie znalazłam informacji o jego udziale w posiedzeniach naukowych TLW. Karol Heffele wkrótce, bo w 1826 roku, zmarł.

Innym lekarzem niemieckim, który w listopadzie 1820 r. wyraził swoja gotowość przyłączenia się do TLW słowami „mit Vergnügen”, był pochodzący z Leszna dr Jan Benjamin Kuntze (1770-1830), absolwent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu w Berlinie, od 1790 r. lekarz batalionowy w wojsku polskim. Później, od 1796 r., chirurg sądowy w Warszawie, a od 1798 r. lekarz w Szpitalu Żydowskim w Warszawie. Na posiedzeniach Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego czytał rozprawy przeważnie o treści chirurgicznej.

Kolejny niemieckojęzyczny lekarz, który „Tritt mit Vergnügen einem so nutzlichen Inztituten bei” był, pochodzący z Królewca doktor medycyny i chirurgii Leopold August Leo (1792-1868), absolwent Wydziału lekarskiego tamtejszego Uniwersytetu. Od 1816 r. z powodzeniem i powszechnym uznaniem uprawiał prywatną praktykę lekarską w Warszawie. Założył i wydawał kwartalnik Magazin für Heilkunde und Naturwissenschaft in Pohlen (1828 – 1829). Jego głównym założeniem było rozpowszechnianie dorobku naukowego lekarzy polskich, a zwłaszcza członków TLW. Doktor Leopold August Leo brał czynny udział w opracowaniu niemieckiej wersji „Ustaw” Towarzystwa. Na posiedzeniach po niemiecku czytał swoje rozprawy i omawiał przypadki z własnej praktyki lekarskiej. Przeważnie były to zagadnienia chirurgiczne, „patologiczno-terapeutyczne” , fizjologiczne i farmakologiczno-balneologiczne. W roku 1837 Leo został wybrany do komitetu redakcyjnego Pamiętnika TLW na łamach którego w latach 1837-1839 publikował swoje rozprawy naukowe. W latach 1831-1837 sprawował nadzór nad szpitalami dla chorych na cholerę w Warszawie. Między innymi także był ordynatorem Szpitala w domu Krasińskich, a  w latach 1839-1846 konsultantem w Instytucie Oftamologicznym im. Edwarda Ks. Lubomirskiego. Z okazji 50-lecia jego pracy zawodowej w dniu 3 stycznia 1865 r. TLW nadało mu godnośc członka honorowego. Leo mieszkał w Warszawie przy ul. Miodowej 496. Zmarł 19 czerwca 1868 r. Był wyznania mojżeszowego. W 1831 roku wraz z rodzina przyjął chrzest. Jest pochowany na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim przy ul. Młynarskiej w Warszawie.

Do grupy organizatorów TLW w 1820 r. dołączył także dentysta warszawski pochodzenia duńskiego, Mateusz Lewestamm (zm. 1831), rozpoczął swoje wystąpienie na posiedzeniach tego Towarzystwa słowami: „Ich trete mit Vergnügen bey und werde mich bestreben aus allen meinen Kraften den Zweck zu beworden”. O wysokim poziomie wykształcenia Mateusza Lewestamma świadczy m.in to, że oprócz dentystyki interesował się także chirurgią ogólną, patologią guzów brzusznych itp.

Id „trete bey” zadeklarował także doktor medycyny Józef Richter. „ich trete mit dem grostern Vergnügen bey” obok swojego nazwiska dopisał doktor medycyny Eduard Rutsch (1787-1828), absolwent wiedeńskiego Wydziału Lekarskiego, lekarz wojskowy armii francuskiej, z którą w 1812 przybył do Polski. W 1819 roku Rutsch był lekarzem okręgowym na Kujawach, następnie prosektorem i asystentem w Klinice Uniwersytetu Warszawskiego, a od 1822 r. lekarzem Izabelli księżnej Czartoryskiej (1746-1835). Jest pochowany na cmentarzu Ewangelickio-Augsburskim w Warszawie.

Gotowośc udziału w pracach Towarzystwa lekarskiego warszawskiego słowami „Mit nicht minderer Verehrungswurdigen Herrn Collegen unterzeichne ich” – wyraził, przebywający wówczas w warszawie doktor Marcin Samelson (zm. 1831), rodem z Krakowa, współautor niemieckiej wersji „Ustaw” TLW, na posiedzeniach wygłaszał po niemiecku rozprawy o treści „patologiczno-terapeutycznej” i chirurgicznej, m.in. o tzw. kurczu szczękowym u noworodków. W latach 1824 – 1826 dr Samelson pełnił funkcję skarbnika TLW.

Grono organizatorów TLW w grudniu 1820 powiększył także doktor medycyny Fryderyk Stäkebrandt (1779 – 1835). Słowami „Mit vielen Vergnügen tritt bei” potwierdził gotowość współpracy naukowej w tym Towarzystwie. Należał on także do grupy lekarzy opracowujących niemiecka wersję „Ustaw” TLW. Fryderyk Wilhelm Stäkebrandt był synem wrocławskiego lekarza Fryderyka i Eleonory z Heinrichów. W Warszawie prowadził z powodzeniem prywatną praktykę lekarską. Nieznane jest miejsce jego wiecznego spoczynku.

„Mit Vergnügen trete ich dieser Gesellschaft” – napisał obok swego nazwiska doktor medycyny i chirurgii Bogumił Fryderyk Szwencki (1784 – 1860), saksończyk, absolwent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu w Dreźnie, lekarz naczelny Szpitala Głównego w Ujazdowie i zwierzchnik lazaretów wojskowych w Warszawie. Od 1633 r. był lekarzem naczelnym w warszawskim Szpitalu Ewangelickim. Członek rady Lekarskiej Królestwa polskiego, a od grudnia  1857 r. członek honorowy TLW. Doktor Szwencki na posiedzeniach naukowych Towarzystwa swoje rozprawy czytał po niemiecku. Ich treścią przeważnie były zagadnienia chirurgiczne i „patologiczno-terapeutyczne”. Doktor Bogumił Szwencki mieszkał w warszawie przy alei 1721 w szpitalu Głównym. Został pochowany na cmentarzu Ewangelisko-Ausburskim przy ul. Młynarskiej

Kolejnym lekarzem który obok swego nazwiska napisał „Mit volkomen Vergnügen trete ich einem Vereine bey, der das wissenschaftlihen zum allgemeinen bestern zu verbreiten zum Zecke hat, Ras units prosperat et propagat mentem” był doktor medycyny i chirurgii Wilhelm (Wahlburg) Wahlbourg (1759-1823), poznaniak pochodzenia szwedzkiego. Po studiach na wydziałach lekarskich w Pradze i Budapeszcie otrzymał doktorat medycyny i chirurgii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (1803). Był lekarzem wojskowym, dyrektorem uniwersytetu Położniczego i kliniki Położniczej przy ul. Jezuickiej w Warszawie. Słabo znał język polski, toteż swoje wykłady wygłaszał po łacinie, a swoje odczyty i rozprawy na posiedzeniach TLW wygłaszał po niemiecku.

W listopadzie 1820 roku do grona organizatorów TLW przyłączył się także chirurg, doktor Jan Karol Weiss, prosektor w Królewskim Uniwersytecie Warszawskim pisząc: „trete bey” obok swego nazwiska na liście lekarzy zaproszonych do współpracy naukowej. Dokter Weiss także na posiedzeniach TLW posługiwał się językiem niemieckim. Przedmiot jego zainteresowań stanowiła chirurgia, w tym także chirurgia ginekologiczna. Świadczy o tym między innymi fakt, że już na posiedzeniu TLW w dniu 13 lutego 1821 czytał swoją rozprawę pt. „Putrescentia uteri” („o zgniliźnie macicy”).

W 1820 r. do TLW wstąpił Jan Jerzy Wernery (1781 – 1853), pochodzący z Prus. Był lekarzem wojskowym, który „sehr gern” zadeklarował swój udział w pracy naukowej warszawskich lekarzy. Na posiedzeniach TLW czytał swoje rozprawy po niemiecku. Ich treścią były głównie zagadnienia chirurgiczne i patologiczno-terapeutyczne. Wernery nie należał długo do Towarzystwa, wycofał się z niego już w 1823 r. Mieszkał w Warszawie przy ulicy Królewskiej 1070. Zmarł w 1853 r. Spoczął na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim przy ul. Młynarskiej.

Wśród organizatorów TLW był także doktor (?) Winzmann (?), który obok swego nazwiska napisał: „Es ist mir eine grosse Freude diesem heilbringendem Vereine beyzutrethen”. Jednakże w dostępnych mi materiałach nie znalazłam informacji o jego udziale w posiedzeniach TLW. Podobnie jak o doktorze Ferdynandzie Hirschfeldzie (1737 – 1822), który jako jedyny swoją chęć współpracy z TLW wyraził po łacinie pisząc: „Ut Semper ex corde”. Nie wiem także czy doktor Fryderyk Wolter (?), oprócz deklaracji wyrażonej słowami : „trete bey” brał czynny udział w posiedzeniachTLW.

Spośród wymienionych tutaj lekarzy trzech – Baldauf, Leo i Szwencki – otrzymało tytuł członka honorowego TLW. Według Józefa Peszkego ośmiu z jich aktywnie uczestniczyło w posiedzeniach naukowych Towarzystwa, czytając przygotowane przez siebie rozprawy naukowe.

Na przykład na posiedzeniu w dniu 13 lutego 1821 r. dr Karol Weiss czytał cytowaną już rozprawę „O zgniliźnie macicy” (putrescentia uteri). Klika dni później, na posiedzeniu w dniu 27 lutego, dr Bogumił Szwencki podzielił się swoimi uwagami na temat tej rozprawy, jak również dzieła Boesa, dowodząc, że „putrescentia uteri jest wynikiem choroby, nie zaś choroba gatunkową”. Na posiedzeniu w dniu 16 czerwca 1821 r. dr Leopold August Leo czytała swoja rozprawę „O stosunku systemu nerwowego do systemu muskularnego mając na uwadze choroby spasmodyczne”. W latach 1822-1836 dr Leo czytał także inne rozprawy, np. w 1834 r. rozprawę „O naturze zapaleń” Doktor Fryderyk Stäkebrandt na posiedzeniu w dniu 10 lipca 1821 r.  referował przypadek chorego „na kamienie nerkowe”. W tym samym dniu dr Wilhelm Wahlbourg omawiał postępy w udoskonalaniu sztuki lekarskiej na przestrzeni ostatnich 30 lat, odcinając się od zabierania głosu na temat postępu w naukach lekarskich.

24 lipca tego samego roku dr Marcin Samelson zaprezentował rozprawę „O wezbraniu wody gorączkowej w jamach mózgu”, a na posiedzeniu w dniu 6 listopada dr Mateusz Lewestamm wygłosił odczyt na temat trudności przy rwaniu zębów”.

Wymienieni tutaj lekarze przyczynili się również do tworzenia podwalin księgozbioru Biblioteki TLW przekazując m.in. na własność publikowane przez siebie prace naukowe lub też będące w ich posiadaniu dzieła innych autorów, niekiedy były to także większe zbory biblioteczne.

Jednym z ofiarodawców był dr Marcin Samelson, który przekazał do zbiorów tworzonej wówczas Biblioteki Towarzystwa egzemplarz swojej łacinskojęzycznej pracy doktorskiej pt. Cogitata qaedam de corporum naturalium affinitate, imprimis de vita vegetative in animalibus. Do wzbogacenia zbiorów przyczynił się także dr Fryderyk Stäkebrandt, przekazując swoją prace doktorską pt. Exponens psychicas morbus causas. Prawdopodobnie również dr Bogumił Szwencki ofiarował egzemplarz swojej pracy doktorskiej pt. De aneurysmatis structura. Później w zbiorach TLW znalazł się także „Magazin für Heilkunde” Leopolda Augusta Leo.

Nie umniejszając w niczym głównej roli lekarzy polskich w organizowaniu i działalności Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, należy podkreślić także wkład niemieckojęzycznych lekarzy, którzy w 1820 roku zdecydowali się współpracować z różnorodnym pod względem narodowości środowiskiem lekarskim dla dobra nauk medycznych i rozwoju sztuki lekarskiej w Polsce.

Piśmiennictwo

1.     J. Peszke: Dzieje Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego. Część I. Pierwsze półwiecze. W: Stulecie Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, Warszawa 1931.

2.     Ustawa Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, utworzonego dnia 6 grudnia 1820 roku, Warszawa 1821.

3.     J. Kulesza: Jubileusz pięćdziesięcioletniego zawodu lekarskiego doktorów Franciszka Baldaufa i Fryderyka Szwenckiego, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego”, t.37, 1857.

4.      E. Szulz: Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Warszawie, Warszawa 1989.

5.     S. Portner: Katalog Biblioteki Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, Warszawa 1869