<< powrót

Powstanie Warszawskie i Medycyna tom I

MEDYCY BATALIONU ARMII KRAJOWEJ ZOŚKA W KONSPIRACJI I POWSTANIU WARSZAWSKIM cz.1

Kazimierz ŁODZIŃSKI, Witold SIKORSKI, Józef SZAMBORSKI

MEDYCY BATALIONU ARMII KRAJOWEJ „ZOŚKA” W KONSPIRACJI I POWSTANIU WARSZAWSKIM

Szefowi Sanitarnemu Grupy „Północ”, Generałowi Brygady,

dr. med. Stefanowi Tarnowskiemu, ps. Tarło,

z głęboką czcią szkic ten dedykują

– autorzy

cz. 1

Dzieje Batalionu Armii Krajowej Zośka sięgają jesieni 1942 r., kiedy to w dniu 3 XI z grupy starszych wiekiem harcerzy Szarych Szeregów oraz członków organizacji młodzieżowej Pet powołano nową strukturę o nazwie Grupy Szturmowe. Zespoły te zorganizowano w Chorągwi Warszawskiej Szarych Szeregów w hufce: Centrum (CR), Mokotów Górny (Sad), Wola (W1) i Praga (Pr). Stanowiły one trzon nowej formacji, która, w wyniku porozumienia naczelnika Szarych Szeregów hm. Floriana Marciniaka z komendantem powstałego właśnie Kedywu Komendy Głównej AK, płk Emilem Fieldorfem (Nilem), otrzymała nazwę Oddział Specjalny Jerzy (OS Jerzy). Wraz z Oddziałem Specjalnym Jan, OS Jerzy stanowił nowy związek taktyczny przeznaczony do czynnej walki bieżącej, przyjmując kolejno kryptonimy: Sztuka, Motor, Deska, Broda. Zespołem tym dowodził do wiosny 1944 r. mjr dypl. Jan Kiwerski (Rudzki, Dyrektor). po nim zaś do września 1944 r. kpt. sap. Jan Kajus Andrzejewski (Jan).

Powyższy stan organizacyjny uległ zmianie na przełomie sierpnia i września 1943 r., kiedy to OS Jerzy został przeformowany w trójkompanijny batalion Kedywu Zośka, nazwany tak od pseudonimu swego dowódcy, hm. ppor. Tadeusza Zawadzkiego, poległego 20 VIII 1943 r. Przeznaczony do bieżącej walki konspiracyjnej batalion Zośka, z uwagi na przewidywane straty osobowe, musiał dysponować służbą sanitarną odpowiadającą wymogom pola walki. Założono, że opieka medyczna będzie realizowana trójstopniowo, a mianowicie:

1. Najniższy stopień zabezpieczenia to bezpośrednia opieka w oddziałach, którą w zakresie walki konspiracyjnej sprawowali:

– por. dr Mirosław Vitali, ps. Mirek, pełniący jednocześnie obowiązki lekarza IV Rejonu Obwodu Śródmieście,

– absolw. por. Zygmunt Kujawski, ps. Brom,

– stud. med. Aleksandra Grzeszczak, ps. Oleńka,

– stud. med. Zofia Krassowska, ps. Zosia Duża,

W poszczególnych kompaniach nadzór nad sanitariatem sprawowali:

– w 1. kompanii stud. Hanna Bińkowska, ps. Joanna,

– w 2. kompanii stud. Marta Klauze, ps. Marta.

2. Wyższy stopień zabezpieczenia medycznego to szefostwo Kedywu:

– szef sanitarny, mjr dr Cyprian Sadowski, ps. Skiba,

– zastępca szefa i naczelny chirurg, kpt. dr Czesław Narkowicz, ps. Bryła,

– referent szpitalny, Stanisława Kwaskowska, ps. Pani Stasia,

– referent składnicy sanitarnej, Maria Szadowska–Gozańska, ps. Maria,

– referent transportu, dr Julian Majkowski, ps. Fenol.

3. Kolejny stopień zabezpieczenia medycznego stanowiły szpitale, stale przygotowane do przyjęcia rannych:

– Szpital Wolski, dr Janina Misiewicz,

– Szpital Dzieciątka Jezus, dr Marian Pertkiewicz, dr Andrzej Trojanowski,

– Szpital Ujazdowski, dr Cyprian Sadowski.

Powyższy stan organizacyjny przetrwał z niewielkimi zmianami do wybuchu Powstania Warszawskiego. Pierwszym sprawdzianem skuteczności działań sanitariatu była akcja pod Arsenałem, 26 III 1943 r. W wyniku tej akcji zaszła konieczność zorganizowania opieki lekarskiej nad trzema rannymi uczestnikami. Była to ambulatoryjna pomoc w mieszkaniu prof. Wuttke, przy ulicy Kazimierzowskiej (dr Trojanowski) oraz operacja ciężko rannego Alka Dawidowskiego w Szpitalu Dzieciątka Jezus (dr M. Pertkiewicz). Kolejnym, o znacznie większym rozmiarze, sprawdzianem sanitariatu Zośki był udział w niesieniu pomocy, pod kierunkiem dr. Broma, w akcji pod Wilanowem, 26 IX 1943 r. Trzech ciężko rannych oraz ośmiu lżej rannych uzyskało pomoc oraz zostało przetransportowanych do przygotowanego zawczasu miejsca w Domu Starców w Górze Kalwarii, bądź przewiezionych do Warszawy, do Szpitala Ujazdowskiego, w którym opiekę nad nimi sprawowali lekarze Kedywu z dr. Skibą (Cyprianem Sadowskim) na czele. Wszyscy ranni powrócili niebawem do zdrowia i wzięli udział w dalszej walce.

Okres Powstania Warszawskiego to rozwinięcie sanitariatu Zośki do potrzeb jawnej walki zbrojnej poprzez powiązanie go ze szpitalami, których siedziba oraz odpowiednie zabezpieczenie kadrowe i materiałowe gwarantowały pełną opiekę nad rannymi. Zmiany następowały w zależności od terenu walk i sytuacji militarnej. W czasie walk powstańczych siedziby sanitariatu Zośki, a więc, używając współczesnej terminologii wojskowej. Batalionowego Punktu Opatrunkowego (BPO) mieściły się:

– w fabryce „Telefunken”, ul. Mireckiego, do 8 VIII 1944 r.,

– w szkole powszechnej św. Kingi, ul. Okopowa, do 11 VIII 1944 r.,

– przy ul. Długiej 23, do 30 VIII 1944 r., tj. do końca walk na Starym Mieście,

– przy ul. Wspólnej 9, do 9 IX 1944 r.,

– przy ul. Czerniakowskiej 220, do 13 IX 1944 r.,

– przy ul. Okrąg 2, do 19 IX 1944 r.,

– przy ul. Wilanowskiej 1, do końca walk na Górnym Czerniakowie, tj. do 23 IX 1944 r.

W czasie walk powstańczych kierowano rannych i chorych żołnierzy Zośki do następujących szpitali stałych bądź polowych:

– Szpitala Karola i Marii, ul. Leszno, do 5 VIII 1944 r.,

– Szpitala Wolskiego, ul. Płocka, do 5 VIII 1944 r.,

– Szpitala Jana Bożego, ul. Bonifraterska, do 20 VIII 1944 r.,

– Szpitala Chirurgicznego, ul. Długa 7, do 31 VIII 1944 r.,

– Szpitala Polowego Zgrup. Radosław, ul. Koźla 1, do 29 VIII 1944 r.,

– Szpitala Polowego, ul. Mławska 5, do 28 VIII 1944 r.,

– Szpitala Polowego, ul. Barokowa, do 31 VIII 1944 r.,

– Szpitala Polowego, ul. Miodowa 23, do 1 IX 1944 r.,

– Szpitala Polowego, ul. Długa 23, do 1 IX 1944 r.

Po ewakuacji oddziału do Śródmieścia, ranni Zośki zostali skierowani do wielu miejscowych szpitali polowych w południowej części dzielnicy, m. in. przy ul. Hożej i Wspólnej. Walki na Czerniakowie spowodowały duży napływ rannych – kierowano ich do Szpitala ZUS przy ul. Czerniakowskiej 231. Po jego zajęciu w dniu 13 IX 1944 r. przez Niemców, ranni przebywali w punkcie sanitarnym przy ul. Okrąg 2, gdzie miał swą siedzibę sanitariat Zośki. Po przejściu dr. Broma kanałem na Mokotów, po 19 IX 1944 r., ranni pozostali pod opieką sanitariuszek i ludności cywilnej w piwnicach domu Wilanowska 5, a w końcowej fazie walk na przyczółku przy ul. Wilanowskiej 1. Po opanowaniu przyczółka przez Niemców część rannych została wymordowana, nielicznym zaś udało się przedostać na Wolę, wraz z ludnością cywilną, skąd zostali skierowani do szpitali podwarszawskich na dalsze leczenie.

Czytelnikowi, nie znającemu przebiegu taktycznych zmagań w powstańczej Warszawie, dla zrozumienia ogromu strat i ofiar, jaką złożyła młodzież – w tym medyczna – należy się wyjaśnienie powodów, które legły u podstaw przebiegu walk powstańczych.

Szlak bojowy baonu Zośka przebiegał kolejno przez dzielnice Wola – Stare Miasto – Czerniaków, gdzie kierował go rozkaz przełożonych i potrzeba chwili. Jak wykazała powojenna analiza, odkrywająca materiały niemieckie, baon stawał kolejno na drodze odsieczy wroga (Wola), bronił okrążonej Reduty Staromiejskiej przed oderwaniem jej od reszty miasta, bądź wreszcie walczył na Czerniakowie o powstanie przyczółka dla lądujących tu z pomocą Warszawie oddziałów gen. Berlinga. Mając przed sobą niemieckie oddziały gen. Reinefartha, płk. Schmidta czy Dirlewangera, baon ponosił w walce z nimi wielką ofiarę krwi, za cenę wygrania czasu i przestrzeni, niezbędnych dla całości walk o Warszawę.

Udział medyków w walkach baonu Zośka przebiegał na ogół zgodnie z założeniem, iż chłopcy pełnili rolę żołnierzy liniowych, zaś dziewczęta stanowiły gros sanitariatu, na różnych szczeblach organizacyjnych. Wśród medyków pełniących liniowe funkcje dowódcze należy wymienić liczne grono kolegów, którzy na trwałe zapisali się w historii Zośki i Powstania Warszawskiego. A oto niektórzy z nich:

– Andrzej Malinowski, ps. Włodek, student SZ, dowódca 1. komp. Maciek,

– Stanisław Sosabowski, ps. Stasinek, absolwent CWSan i UJP, dowódca oddziału Kedywu Kolegium A, wchodzącego w skład baonu,

– Andrzej Samsonowicz, ps. Xiążę, student Szkoły Zaorskiego, dowódca plutonu w 2. komp. Rudy,

– Jan Jaworowski, ps. Maryśka, student UZZ, dowódca plutonu, a następnie zastępca dowódcy 2. komp. Rudy,

– Jerzy Ochrymowicz, ps. Dżems, student UZZ, dowódca plutonu saperów,

– Tadeusz Maślankowski, ps. Sosna, student UZZ, dowódca drużyny w 2. komp.,

– Włodzimierz Roefler, ps. Hrabia, student SZ, dowódca plutonu moto,

– Marek Szpinko, ps. Marek, student UW, dowódca drużyny w plutonie Śnicy.

Z licznego grona dziewcząt, pełniących funkcje w sanitariacie Zośki, wymienić należy:

– Aleksandrę Grzeszczak, ps. Oleńka, studentkę SZ, dowódcę plutonu kobiecego baonu Zośka obejmującego wszystkie kobiety (łączność, sanitariat, logistyka),

– Zofię Krassowską, ps. Duża Zosia, studentkę UW, w czasie okupacji w szefostwie sanitarnym Kedywu, a następnie dowódcę plutonu kobiecego Zośki,

– Hannę Bińkowską, ps. Joanna, studentkę UW, dowódcę drużyny sanitarnej w 1. komp. Maciek,

– Martę Klauze, ps. Marta, studentkę UW, dowódcę drużyny sanitarnej 2. komp. Rudy,

– Barbarę Szurig, ps. Basia, studentkę SZ, łączniczkę bojową dowódcy 2. komp. Rudy

Pełnienie przez studentów tak licznych, odpowiedzialnych i niebezpiecznych funkcji dowódczych sprawiło, iż straty bojowe wśród tej grupy były niewspółmiernie wysokie.

c.d.n