Pamiętnik TLW 2013
Lekarze w Powstaniu 1863 roku
Z: WIAD.LEK., 1988,XLI,3
ZYGMUNT MOSKWA
LEKARZE W POWSTANIU 1863 ROKU
Z Oddziału Pulmonologicznego Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Opolu
Ordynator: dr med. Z. Moskwa
Lekarze polscy brali czynny udział we wszystkich walkach o niepodległość ojczyzny, lecz w Powstaniu Styczniowym (1863) odegrali oni tak wybitną rolę, że w dziejach tego powstania mają swoją odrębną i to krwawo zapisaną kartę. Najwymowniej świadczą o tym cyfry: według szacunkowych danych 31 lekarzy straciło w powstaniu życie, przeszło 100 zesłano na katorgi lub wygnanie, a około 50 musiało emigrować z kraju za granicę (3). W 125 rocznicę tych wydarzeń godna przypomnienia jest lista nazwisk lekarzy-bohaterów, którzy zapłacili najwyższą cenę za niepodległość Polski – własne życie.
Lekarze brali w powstaniu bardzo różnorodny udział. Działali w pracach organizacyjnych, poprzedzających wybuch powstania, a gdy po jego ogłoszeniu poczęły się tworzyć partie, lekarze i w znacznej części studenci wyższych kursów wydziałów lekarskich podążyli do obozów. W miarę, jak walki stawały się coraz krwawsze, zwiększała się też liczba lekarzy obozowych, tak że w końcu prawie każda większa partia miała swojego lekarza.
Walki w r. 1863 miały charakter wyłącznie partyzancki. Oddziały powstańcze, rozrzucone po całej Kongresówce i Litwie, ukrywające się po lasach i bezustannie zmieniające miejsca pobytu, nie mogły mieć, ani zabezpieczonych tyłów, ani taborów sanitarnych. Lekarze oddziałów podczas potyczki z konieczności musieli znajdować się wśród walczących powstańców, udzielając im w razie zranienia pierwszej pomocy. Często zdarzało się, że lekarze w czasie bitwy chwytali za broń, stawali do szeregów i walczyli ramię w ramię z żołnierzami. Dopiero po skończonej walce rozpoczynała się ich właściwa rola lekarzy. Niekiedy lekarze stawali nawet na czele oddziałów i sami prowadzili je do boju. I tym się tłumaczy, że aż 17 lekarzy poległo podczas bitew.
Ale nie tylko podczas bitwy groziła lekarzom utrata życia. Znane są wypadki zamordowania lekarzy, zaskoczonych przez wroga przy opatrywaniu rannych na pobojowisku lub w prowizorycznych szpitalach powstańczych. Ponadto, groziła im śmierć w razie ujęcia z bronią w ręku lub nawet tylko za pracę w organizacji cywilnej. I rzeczywiście, z wyroku sądów stracono ośmiu lekarzy.
Lekarzy zabitych w Powstaniu Styczniowym można podzielić na trzy grupy:
1 – poległych w boju (jeden dowódca samodzielnego oddziału, dwóch dowódców oddziałów niesamodzielnych i 14 lekarzy obozowych lub lekarzy-żołnierzy);
2 – sześciu zamordowanych nie podczas walki i bez sądu;
3 – ośmiu straconych z wyroku sądu (1, 2, 4–9).
Grupa pierwsza – poległych w boju:
Dr Antoni Sankiewicz, wychowanek Uniwersytetu Dorpackiego, w chwili wybuchu powstania zajmował się praktyką lekarską w Klecku na Mińszczyźnie. Zorganizował odrębną partię, zwaną „kiecką” i sam stanął na jej czele, pełniąc równocześnie obowiązki lekarza. Przy pierwszym zetknięciu się z wrogiem partia została rozbita, a jej dowódca, uchodząc przed Kozakami, rzucił się do rzeki, lecz ugodzony kulą nie mógł już rzeki przepłynąć i utonął.
Dr Stefan Kraszewski w partii Władysława Ciechońskiego, działającej na Wołyniu, dowodził oddziałem kosynierów, składającym się ze 100 ludzi. W dniu 22.05.1863 r. pod Minkowcami w pow. zasławskim, gdy partia została otoczona przez wroga, Kraszewski z szablą w ręku poprowadził swych kosynierów do ataku i zginął.
Dr Aleksander Szylling w kwietniu 1863 r. zaczął wraz z innymi gromadzić powstańców w lasach kowieńskich. Wkrótce przyłączył się do partii dr Dłuskiego. Dnia 22.06.1863 r. pod Dragimami w pow. szawelskim, oddział dr Dłuskiego stoczył zwycięską bitwę z Rosjanami. W bitwie tej zginął dr Szylling, dowodząc powierzoną mu przez Dłuskiego kawalerią.
Dr Blażewicz vel Blażejewicz z Litwy, zginął pod Straczunami w woj. augustowskim (7,08.1863), walcząc w oddziale Kolyszki.
Dr Aleksander Brzozowski walczył na Litwie w partii Narbutta. Poległ pod Dubiczami w pow. lidzkim (5.05.1863), w ostatniej potyczce Narbutta.
Dr Domanowski z Pińszczyzny, lekarz w partii Traugutta, poległ pod Kołodnem w pow. pińskim (13.07.1863).
Dr Edward Fassowicz de Farensbach, wychowanek Uniwersytetu Kijowskięgo, służył w oddziale Chranickiego na Wołyniu i zginął pod Miropolem w maju 1863 f.
Dr Ignacy Kozlowski był w oddziale Wincentego Koziełly na Litwie i poległ pod Dźwinosami (9.05.1863).
Dr Lipski był najpierw lekarzem w wojsku rosyjskim, następnie jako lekarz obozowy służył w partii dr Dłuskiego. Zginął w bitwie pod Draginiami na Litwie {22.06.1863) wraz ze wspomnianym już dr Szyllingiem.
Dr Maszadro znajdował się w partii Lewandowskiego na Podlasiu i poległ w potyczce pod Różą (24.03.1863).
Dr Paweł Pawlowski z Kobrynia, służył w partii Traugutta i poległ pod Horkami w pow. kobryńskim (25.05.1863).
Dr Jan Kanty Piekosiński z Tarnowa, był w oddziale hr. Komorowskiego. W Bitwie pod Starą Wsią w obwodzie hrubieszowskim poległ w dn. 18.01.1863 r., względnie ranny dostał się do niewoli.
Dr Łucjan Schmidt z Poznańskiego. Najpierw służył w oddziale Younga de Blankenheima, następnie w stopniu porucznika walczył u boku pułkownika Zielińskiego i poległ w bitwie pod Skoszewami w obwodzie rawskim (25.09.1863).
Dr Adam Stanislawski walczył w partii Jeziorańskiego. W bitwie pod Kobylanką (6.05.1863) został ciężko ranny i wkrótce zmarł w szpitalu w Cieszanowie.
Dr Wigani, Włoch, był lekarzem obozowym w oddziale „Iskry” Sokołowskiego i poległ pod Małogoszczą we wrześniu 1863 r.
Dr Aleksander Witkowski był lekarzem w Pińsku i zginął pod Paszkowskim Ostrowiem.
Dr Zuberbier, wychowanek Uniwersytetu Kijowskiego, jako lekarz wstąpił do oddziału „Groma” Kiersnowskiego. Z bronią w ręku zginął pod Waliłami w woj. grodzieńskim (29.04.1863).
Grupa druga – lekarze zamordowani nie podczas walki, ani też z wyroku sądu:
Dr Dowgiełło był lekarzem w Staszowie i został zamordowany (22.10. 1863) we dworze w Jurkowicach pod Staszowem, zaskoczony tam przez nieprzyjaciela.
Dr Juwenal Niewiadomski, opatrując rannych we dworze w Mołożowie (19.05.1863), zwiezionych tam po bitwie pod Turkowicami w pow. hrubieszowskim, zamordowany został wraz z wszystkimi rannymi przez oddział nieprzyjacielski.
Dr Stanisław Savary był lekarzem w Krośniewicach i został zamordowany w Dziecinowie w obwodzie łukowskim (marzec 1863) w chwili opatrywania zwiezionych tam rannych powstańców.
Dr Cynger był lekarzem w Świsłoczy. Ujęty przez wroga (lipiec 1863) nie chciał wskazać mu miejsca pobytu partii powstańczej, za co został w lasach pod Prużanami powieszony po uprzednim obcięciu mu rąk.
Dr Wincenty Dąbrowski był lekarzem wolnopraktykującym w Tomaszowie Ordynackim. Podczas słynnej rzezi w tym mieście (5.02.1863) został wyprowadzony przez żołnierzy rosyjskich ze swego mieszkania i na ulicy zabity.
Dr Wojciech Żelkowski, lekarz wolnopraktykujący również w Tomaszowie Ordynackim. Podczas wspomnianej już rzezi zabity został we własnym mieszkaniu. Po dokonaniu morderstwa wojsko rosyjskie podpaliło dom dr Żelkowskiego, tak że nawet zwłoki jego spaliły się w płomieniach.
Uważa się, że obaj wymienieni lekarze padli ofiarą zemsty ze strony Żyda, felczera Gołdaka, który naprowadził na nich Kozaków, mszcząc się w ten sposób za zabranianie mu praktyki lekarskiej (7).
Grupa trzecia – lekarze straceni z wyroków sądu:
Dr Władysław Czarkowski (ps. „Pióro” albo „Czajka”), lat 36, pochodził z Podlasia, ukończył medycynę w Moskwie, był lekarzem w Łosicach. Jeszcze przed powstaniem był okręgowym m. Łosic i zorganizował oddział ochotników, składający się głównie ze szlachty zaściankowej, i zaraz w pierwszym dniu powstania (23.01.1863) napadł na ułanów rosyjskich w Łosicach, następnie, zawsze jako dowódca swojej partii, walczył pod Siemiatyczami, Międzylesiem i Mingosami ze zmiennym szczęściem. Wreszcie został przez Rząd Narodowy mianowany naczelnikiem cywilnym powiatu bialskiego. Schwytany został przez oddział rosyjski w chwili, gdy przebrany za chłopa przewoził „bibułę”. Użyto go za przewodnika, lecz rozpoznany przez oficera ułanów rosyjskich, postawiony został przed sądem wojennym, który skazał go na śmierć i wyrok wykonano (29.07.1863).
Dr Jan Neczaj, Rusin z pochodzenia, absolwent Uniwersytetu Kijowskiego, był lekarzem w Dubience w woj. lubelskim. Zorganizował partii; liczącą około 400 ludzi i z nią w nocy i 22 na 23 stycznia zajął Hrubieszów, rozbroiwszy miejscową załogę. Pod Rudką w pow. krasnostawskim (17.02.1863) oddział ten został rozbity. Zebrawszy go na nowo, Neczaj stoczył bitwę z Rosjanami w folwarku Żalin (22.02.1863), lecz poniósł tu ostateczną klęskę, sam zaś dostał się do niewoli. Sądzony przez sąd wojskowy, skazany został na śmierć przez rozstrzelanie i wyrok wykonano w Krasnymstawie (19.03.1863).
Dr Gustaw Szaramowicz pochodził z Ukrainy, był lekarzem pułkowym w oddziale Różyckiego na Wołyniu. Za udział w powstaniu zesłano go na Syberię i tu dopiero zaczyna się jego najważniejsza działalność. Był jednym z inicjatorów i organizatorów powstania polskiego za Bajkałem w r. 1866, stojąc na czele jednego z głównych oddziałów. Po rozbiciu partii przedarł się, pomimo odniesionych ran, przez patrole rosyjskie i z garstką rozbitków ze swej partii rozpoczął wędrówkę po tajgach syberyjskich. Po przeszło dwudziestu dniach męczarni i głodu zostali ujęci i pieszo popędzeni do Irkucka, gdzie oddano ich pod sąd wojskowy. Siedmiu, a wśród nich dr. Szaramowicza, skazano na śmierć przez rozstrzelanie i wyrok wykonano (27.11.1866).
Dr Michał Oskierka, lat 27, rodem z Mińszczyzny, komisarz organizacji powstańczej wojew. mińskiego. Aresztowany i oddany pod sąd wojskowy, skazany został na śmierć przez rozstrzelanie i wyrok wykonano w Mohylowie (11.05.1864).
Dr Tadeusz Rakowski, rodem z Kijowszczyzny, służył w berdyczowskim oddziale Krzyżanowskiego. Z polecenia dowódcy dokonał napadu na stację pocztową (12.05.1863) w Rotmistrzówce na Ukrainie, pocztmistrza zaś, jako szpiega, powiesił. W bitwie pod Bułajem (15.0.5.1863) został ranny, jednak uniknął niewoli i ukrywał się w Kijowie, gdzie go po pewnym czasie aresztowano i oddano pod sąd, który skazał go na śmierć przez rozstrzelanie i wyrok wykonano w Kijowie (21.11.1863).
Dr Ignacy Wróblewski rodem z Witebszczyzny, rozstrzelany został (26.08.1863) w Kownie, jak głosił wyrok śmierci: „za przebywanie w oddziale powstańców i nastawanie na życie jednego mieszkańca pozostałego wiernym swemu obowiązkowi”.
Dr Julian Mickiewicz, lat 26, z Litwy. Po ukończeniu Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu, był lekarzem wolnopraktykującym w powiecie wiłkomirskim. W organizacji cywilnej podczas powstania był komisarzem województwa kowieńskiego. Aresztowany i oddany pod sąd, skazany został na śmierć przez powieszenie i wyrok wykonano w Kownie (5.11.1864).
Dr Kazimierz Wiśniewski, dowódca żandarmerii narodowej, schwytany przez wroga, został powieszony w Radomiu (16.07.1863).
PIŚMIENNICTWO
1. Dybowski B.: Wspomnienia z przeszłości. Lwów 1913, 6. – 2. Gieysztor J..-Pamiętniki z lat 1857–1865. Wilno 1913, I, 410. – 3. Klukowski Z.: Archiw. Hist. i Filoz. Med., 1928, zesz. H, 183. – 4. Kwaśnlewski A.: Udział lekarzy w wojnie narodowej 1863–1864. Przeg. Lek., 1917, 6, 47. – 5. Limanowski B.: Historja powstania narodu polskiego 1863 i 1864. Lwów 1908, 508. – 6. Materiały II ‚Zjazdu Poi. Hist. Med., Kraków 1925. – 7. Seruga J.: Krwawy dzień w Tomaszowie Ordy-nackim w dniu 5 lutego 1863 r. „Teka Zamoyska” r. 1920, nr 2, 24. – 8. Stupnicki H.: Imionospis poległych i straconych ofiar powstania 1863 i 1864. Lwów 1865, 25–102. – 9. Zieliftsfei S.: Bitwy i potyczki 1863 i 1864. Rapperswil 1913, 343.
Otrzymano: 1987.06.15.
Adres autora: ul. Chabrów 94-96 m. 50. 45-221 Opole.
Autor serdecznie dziękuje Panu dr Mieczysławowi Pilipczakowi za udostępnienie materiałów źródłowych.