Pamiętnik TLW 2012

Dr med. Józef Hornowski (1916 – 2011). Nestor polskiej medycyny.

Hanna Bojczuk

Józef Hornowski (1916-2011), lekarz internista nestor polskiej medycyny, współtwórca odrodzonego samorządu lekarskiego, społecznik, człowiek wielkiego serca

W jednej ze swoich autobiografii napisał:

„ …Urodziłem się w dniu 19 listopada 1916 roku w Kutaisi (Gruzja), z ojca Michała, ppłk. Wojska Polskiego, sapera inżyniera dyplomowanego, syna Józefata i Emmy z domu Hubner. Matką moją była Maria z Niwińskich, córka Józefa i Anny z domu Pisadze-Zotikaszwili, z zawodu nauczycielka języka rosyjskiego…’’.

W 1923 roku ppłk Michał Hornowski wraz z żoną i trójką dzieci: Natalią (1911 r.), Sergiuszem (1914 r.) i Józefem (1916 r.) oraz grupą repatriantów zesłanych w głąb Rosji po 1863 r. przybył do Polski. Początkowo osiedlił się w Modlinie, gdzie jako saper został kierownikiem fortyfikacji twierdzy Modlin.   Tam też zamieszał ze swoją rodziną. Dzieci rozpoczęły naukę w miejscowej szkole powszechnej. Wkrótce, bo już w 1925 roku, ppłk Michał Hornowski otrzymał awans na stanowisko szefa inżynierii i budownictwa Okręgu VIII w Toruniu, dokąd w tym samym 1925 roku przeniósł się z całą rodziną. Dzieci kontynuowały naukę w tamtejszych szkołach średnich –  chłopcy w Państwowym Męskim Gimnazjum Humanistycznym im. Mikołaja Kopernika, a córka Natalia w Żeńskim.

Sergiusz w 1927 r. wstąpił do Korpusu Kadetów Nr 2 w Chełmie, po czym w 1933 r. rozpoczął studia lekarskie w Szkole Podchorążych Sanitarnych ( SPSan) w Warszawie.

W 1935 roku, po zdaniu egzaminów maturalnych Józefa, rodzina Hornowskich  zamieszkała we Włochach koło Warszawy. W tym samym 1935 roku, Józef Hornowski, chcąc iść śladami brata Sergiusza, przystąpił do egzaminów  Szkole Podchorążych Sanitarnych  w Warszawie. Ponieważ próba zdania egzaminów wstępnych do tej Szkoły nie powiodła mu się zapisał się, na cywilny Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas nauki stale utrzymywał bliskie kontakty ze słuchaczami „ warszawskiej sanitarki’’ i to zarówno ze swoimi rówieśnikami, jak i starszymi kolegami z rocznika brata Sergiusza.

Do wybuchu II wojny światowej, to jest do września 1939 r. Józef Hornowski zaliczył cztery lata studiów lekarskich. W tym czasie jego brat Sergiusz, po mobilizacji, przebywał w Lublinie wraz z 3. dywizją piechoty legionowej. Józef  mieszkał z rodzicami w podwarszawskich Włochach. W dniu 1 stycznia 1940 r. rozpoczął pracę jako kontroler sanitarny i dezynfektor w Wydziale Powiatowym Warszawskim, w tzw. kolumnach epidemiologicznych. Kolumny te swoją działalnością obejmowały Raszyn, Ursus i Okęcie.

Od jesieni 1941 roku, pracując nadal w kolumnach, kontynuował przerwane zarządzeniem władz okupacyjnych studia lekarskie na utworzonym wówczas tajnym Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Ukończył je w 1943 roku. Staż podyplomowy odbywał w II Klinice Chorób Wewnętrznych profesora Witolda Orłowskiego. Szkolił też studentów tajnego Wydziału Lekarskiego UW i uczniów Szkoły docenta Jana Zaorskiego. Nadal pracował w kolumnach epidemiologicznych.

W sierpniu 1944 roku, po wybuchu Powstania Warszawskiego Józef Hornowski objął obowiązki lekarza dyżurnego w II Klinice Chorób Wewnętrznych. We wspomnieniach z tego okresu pisał:

„… Dnia 1 VIII 1944 roku przejąłem obowiązki lekarza dyżurnego Kliniki… Dzień… upływa dość spokojnie, ale słyszy się pojedyncze strzały… Chorych w Klinice pozostało 88… Wszystkie oddziały chirurgiczne z Kliniką na czele są w ostrym pogotowiu… Szpitalem kieruje dyrektor dr Konrad Okolski… Na terenie szpitala jest sporo osób postronnych… Ja zostaję przydzielony do pomocy doktorowi Józefowi Rydygierowi… 15 sierpnia wieczorem Niemcy zarządzają ewakuację szpitala. Wszyscy zdolni do marszu mają zebrać się i ewakuować… Z naszej Kliniki wygarnia się 28 chorych mężczyzn… idą z nami… Idziemy razem z grupą 1200 chorych ewakuowanych ze Szpitala Dzieciątka Jezus… do obozu przejściowego (Dulag) w Pruszkowie…

Po paru dniach pobytu w pruszkowskim Dulagu, pod pozorem czerwonki… udało mi się zbiec z tego obozu…”.

Dotarł do Włoch, do domu, w którym z niepokojem oczekiwała go matka. Ojciec już nie żył; zmarł 24 lipca 1943 roku. Wkrótce nawiązał kontakt z ewakuowaną 25 sierpnia 1944 r., drugą grupą personelu i chorych II Kliniki Chorób Wewnętrznych, osiadłą w Grodzisku Mazowieckim. W grupie tej byli: prof. Witold Orłowski oraz doktorzy Andrzej Biernacki i Dymitr Aleksandrow. Józef Hornowski został przydzielony do pracy z dr. Aleksandrowem.

„ I znów wbrew wszystkim i wszystkiemu – wspominał dr Józef Hornowski –  „tok pracy kliniki idzie swoim torem. O godzinie 8.05 raport lekarza dyżurnego u profesora, a o godzinie 8.15 rozpoczyna się obchód. Po nim praca z chorymi, praca nad sobą. Praca dla innych… trwa nadal…”.

W tym czasie zaangażował się także do pracy w powstańczym szpitalu Rady Głównej Opiekuńczej (RGO) we Włochach, w którym pełnił dyżury do 1945 roku.

Po wyzwoleniu Warszawy spod okupacji niemieckiej, w styczniu 1945 r.  przedostał się na Pragę, gdzie w budynku szkoły podstawowej przy ulicy Boremlowskiej 6/12 już od 1 listopada 1944 r. działał odtworzony Wydział Lekarski, potocznie zwany „Akademią Boremlowską”. Tam w dniu 7 kwietnia 1945 r. otrzymał świadectwo ukończenia studiów lekarskich, podpisane przez dziekana ówczesnego Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Franciszka Czubalskiego.

W tym samym 1945 r. Józef Hornowski został zmobilizowany i wcielony do czynnej służby wojskowej. Powierzono mu funkcję kierownika laboratorium klinicznego Ośrodka Zdrowia we Włochach. Laboratorium to prowadziło wówczas badania zlecane przez wojskowe komisje poborowe. Wkrótce przeniesiono go do pracy w Sanitarno-Epidemiologicznym Laboratorium (SEL) Frontu Nr 9, ulokowanego w Tworkach, a następnie w charakterze epidemiologa  do 28. Dezynfekcyjno-Instruktorskiego Oddziału Frontowego. Obie te jednostki były zarządzane przez profesora dr. Edmunda Mikulaszka (1895-1978), a pracowało w nich po kilkudziesięciu lekarzy.

W 1947 roku Józef Hornowski wraz z całą jednostką wojskową został przeniesiony do Łodzi, do organizowanego tam Centrum Wyszkolenia Sanitarnego (CWSan), powstającego z przekształcenia Oficerskiej Szkoły Instruktorów Sanitarnych i Sanitarno-Epidemiologicznego Laboratorium (SEL) Frontu Nr 9. W uczelni tej pełnił obowiązki starszego wykładowcy higieny, bakteriologii i farmakologii. W tym czasie awansowano go do stopnia kapitana Wojska Polskiego.

Pod koniec 1947 r. został zdemobilizowany z nakazem objęcia stanowiska lekarza miejskiego i kierownika Ośrodka Zdrowia we Włochach koło Warszawy. Podjął też pracę w charakterze lekarza szkolnego i wykładowcy zasad higieny w tamtejszych szkołach średnich. W tym czasie uzyskał I stopień specjalizacji w zakresie chorób wewnętrznych. Od października 1948 pracował jako  starszy asystent I Klinice Chorób Wewnętrznych Wydziału Lekarskiego UW, którą w tym czasie zarządzał prof. Andrzej Biernacki (1903-1963).

Bezpośrednim przełożonym dr. Hornowskiego był adiunkt Edmund Bratkowski (1884-1958). To on namówił go do wstąpienia w szeregi członków Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego. Prezesem TLW był wtedy prof. Klemens Gerner (1892-1952). Podanie o przyjęcie do Towarzystwa Józef Hornowski napisał odręczne na kartce wydartej z zeszytu w styczniu 1949 r. Odręcznie były też napisane wnioski popierające jego kandydaturę przez członków wprowadzających – lekarzy Edmunda Bratkowskiego i Walentego Hartwiga. Datę zaprezentowania kandydata członkom TLW wyznaczono na dzień 19 marca 1949 r., Józef Hornowski miał wygłosić swój wykład na posiedzeniu klinicznym.

„… Datą wykładu okazały się moje imieniny, 19 marca…” wspominał po latach, opisując okoliczności przyjęcia go do TLW. Posiedzenie kliniczne, na którym Józef Hornowski wraz z Tadeuszem Orłowskim, również kandydatem na członka TLW, odbyło się w sali wykładowej Kliniki Dermatologicznej przy ulicy Koszykowej 82. Przewodniczącym posiedzenia był prof. Marian Grzybowski.

Obaj kandydaci przedstawili przypadek zachowawczego leczenia achalazji przełyku sondą rtęciową. Zarówno stan pacjenta, jak i dokumentacja kliniczna przedstawiona przez obu lekarzy były niepodważalnymi argumentami, świadczącymi o celowości zastosowanej przez nich metody leczenia tego schorzenia. Po ożywionej dyskusji obaj kandydaci (w wyniku tajnego głosowania) zostali przyjęci do grona członków rzeczywistych TLW.

W tym czasie kapitan lekarz Józef Hornowski był często powoływany na dwutygodniowe ćwiczenia wojskowe. Większość tych ćwiczeń odbywał w pobliskim Szpitalu Okręgowym, gdzie jego przełożonym był dr Alfred Paczkowski (1909-1986). Tam też spotykał się z wychowawcami i wychowankami dawnego Centrum Wyszkolenia Sanitarnego (CWSan). Byli wśród nich doktorzy Józef Wiloch, Stanisław Sosabowski i Witold Zawadowski.

W ramach ćwiczeń wojskowych Józef Hornowski był przydzielany do komisji poborowych działających w Choszcznie, Białymstoku oraz w Rydzynie. W okresie wakacyjnym wysyłano go do kompanii żniwnych wojskowych organizacji Służba Polsce.

W 1951 roku, po wybuchu konfliktu koreańskiego, Józef Hornowski został powołany na kolejne ćwiczenia wojskowe, tym razem bez podania terminu ich zakończenia. Władze rządowe  liczyły się wtedy z wysłaniem żołnierzy polskich na pomoc walczącej Korei Północnej. Kapitan Józef Hornowski został wcielony do czynnej służby wojskowej. Skierowano go na Kursy Przeszkolenia Oficerów (KPO) do Wojskowego Centrum Wyszkolenia Medycznego w Łodzi, a po ich ukończeniu do formującego się batalionu budowlanego w Grudziądzu. Batalion ten miał charakter jednostki karnej; kierowano do niego „element niepewny, wymagający stałego dozoru”. Wkrótce przekazano go do dyspozycji wojsk lotniczych, jako 16. batalion budowy lotnisk z siedzibą w Mirosławcu. W batalionie tym kapitan lekarz Józef Hornowski organizował od podstaw opiekę lekarską dla prawie tysiącosobowej jednostki podzielonej na kompanie. Zadaniem wojska była budowa lotnisk w Mirosławcu, Słupsku, Orzyszu, Elblągu i na Oksywiu.

Bezterminowe wcielenie Józefa Hornowskiego do czynnej służby wojskowej oderwało go od pracy w klinice i uniemożliwiło  kontynuowanie rozpoczętych badań naukowych.

A były to badania nad zmianami fizykalnymi, zachodzącymi podczas stosowania leczniczej odmy sztucznej. Był to temat jego przewodu doktorskiego. Promotorem miał być prof. Andrzej Biernacki. Wobec okoliczności odbywania służby wojskowej na Pomorzu, za zgodą władz uczelni, zmienił temat rozprawy doktorskiej – opracował sylwetkę kaszubskiego lekarza wojskowego i społecznika, twórcy języka kaszubskiego, Stanisława Floriana Ceynowy (1817-1881), który w 1846 r. zorganizował zbrojny atak w celu odbicia miasta Stargard z rąk pruskich.

Promotorem tej pracy został przebywający w Elblągu emerytowany profesor doktor medycyny Ludwik Zembrzuski (1871-1962). Funkcję promotora z ramienia warszawskiej uczelni objął prof. Wiktor Grzywo-Dąbrowski (1885-1968). Profesor Ludwik Zembrzuski był wówczas członkiem Komisji Historii Nauk Medycznych przy Radzie Naukowej Ministra Zdrowia. Przed wojną, w latach 1931-1939, był kierownikiem Zakładu Historii i Filozofii Medycyny Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

Obrona pracy doktorskiej Józefa Hornowskiego odbyła się 3 maja 1952 roku w Warszawie[*], w obecności profesorów: Wiktora Grzywo-Dąbrowskiego i Andrzeja Biernackiego. Jednakże, w związku ze zmianą ustawy o nadawaniu stopni naukowych, uzyskany tytuł doktora nauk medycznych był nieważny. Zaproponowano Hornowskiemu ubieganie się o stopień kandydata nauk medycznych. Zdeterminowany, niezwłocznie podjął starania o uzyskanie tego stopnia. Korzystając z przychylności prof. Edmunda Mikulaszka (1895-1978), ówczesnego kierownika Katedry Mikrobiologii Lekarskiej Akademii Medycznej w Warszawie, pod jego kierunkiem otworzył przewód kandydacki i przez kilka kolejnych lat, w oparciu o materiał badawczy gromadzony zarówno w I Klinice Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Warszawie, jak i w Zakładzie Mikrobiologii Lekarskiej tej uczelni, przygotowywał pracę pt. „Poziom inhibitorów grypowych w niektórych chorobach wewnętrznych”. Były to próby ustalenia zachowania się poziomu inhibitorów hemaglutynacji wirusowej grypy, czyli tzw. inhibitorów grypowych.

Wkrótce po zaliczeniu egzaminów kandydackich i przyjęciu przedstawionej przez niego  pracy okazało się, że  ustawa o nadawaniu stopni naukowych, ponownie została zmieniona. Nie uznano więc wykonanej przez Hornowskiego pracy za podstawę do nadania mu stopnia doktora habilitowanego. Natomiast w dniu 27 lutego 1954 r. otrzymał dokument, świadczący o przysługującym mu tytule doktora medycyny. Dokument był podpisany przez  dziekana prof. Witolda Sylwanowicza (1901-1975). Wówczas to dowództwo wojsk lotniczych, widząc, że  specjalista ze stopniem naukowym jest niewłaściwie  wykorzystywany w batalionie budowy lotnisk, przeniosły go do Warszawy, do Babic, do  5. dywizji lotnictwa  myśliwskiego (MIG 5) na stanowisko kierownika komory  niskich ciśnień, a następnie do pracy w Komisji Lotniczo-Lekarskiej.

W 1955 roku ówczesne władze służby zdrowia  wojsk lotniczych powierzyły mu  odpowiedzialne zadanie zorganizowania oddziału chorób wewnętrznych w dawnym Szpitalu Lotniczym w Otwocku. Szpital ten w 1957 roku przemianowano na Wojskowe Centrum Badań Lotniczo-Lekarskich.  W tym czasie,  w 1957 r., już wówczas ppłk Józef Hornowski  uzyskał II stopień specjalizacji w zakresie medycyny lotniczej, a w dniu 29 października tego roku  objął w Centrum stanowisko  ordynatora oddziału wewnętrznego. Również w 1957 r. otrzymał polecenie zorganizowania oddziału chorób wewnętrznych w Wojskowym Instytucie Medycyny Lotniczej (WIML) w Warszawie. Wówczas przeprowadził się z Włoch do stolicy i zamieszkał przy ulicy Odyńca 73.

Dwa lata później, w 1959 roku, ppłk lekarz Józef Hornowski został wysłany do Moskwy na kurs  radiologii medycznej. Po powrocie włączył się do prac organizacyjnych Komisji Wynalazczości i Racjonalizacji  Instytutu Medycyny Lotniczej. W latach 1960-1975 opracował sam, a także wspólnie z innymi,    kilka projektów  racjonalizatorskich, takich jak:  majteczki ochronne gonad  przed napromieniowaniem  podczas badań radiologicznych, prosta latarka elektryczna, ulepszona  maska aparatu tlenowego do badania  przemiany podstawowej materii, objętościomierz ciała ludzkiego, łóżko dla zawałowców, szablon do kodowania i odczytywania  kart selekcyjnych  brzeżnie perforowanych, schodki do dynamometrii wysiłkowej, pleksiglasowy pojemnik do  wirowania szczurów  na wirówce przyśpieszonej oraz zabarwienie na biało zakończeń przedłużaczy bronchoskopowych.

W 1960 roku  zorganizował w Instytucie Koło PCK, w którym w latach 1960-1966 sprawował funkcję przewodniczącego. Równocześnie aktywnie działał w  Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Lekarskiego,  początkowo  jako przewodniczący Komisji Klubowej Klubu Lekarza, a od 1975 r. przez kilka kolejnych kadencji pełnił funkcję sekretarza Zarządu Głównego PTL. W listopadzie 1972 roku otrzymał awans na stopień pułkownika Wojska Polskiego. W następnym, 1973 roku wspólnie z kolegami z WIML-u  przeprowadził analizę  stanu zdrowia lotniczego personelu technicznego oraz warunków  pracy i profilaktyki lekarskiej dla tej grupy pracowników. Za badania te wraz z całym zespołem  otrzymał III  nagrodę ministra Obrony Narodowej gen. Wojciecha Jaruzelskiego. W 1977 roku, już po przejściu na emeryturę  (1975) tenże minister  przyznał mu I nagrodę za  współautorstwo książki pt. Medycyna lotnicza i kosmiczna (Warszawa 1977). Dla potrzeb tego  wydawnictwa płk Józef Hornowski opracował rozdział pt. „Problemy kliniczne w medycynie  lotniczej”.

Od 1976 roku dr Józef Hornowski pracował jako lekarz internista w Międzyzakładowej Przychodni Lekarskiej przy ulicy Mazowieckiej. W czerwcu 1978 r. objął funkcję  sekretarza Komitetu Budowy Domu Lekarza Seniora w Warszawie. Od momentu otwarcia tego Domu, tj. od lipca 1992 r.,  organizował dla jego mieszkańców comiesięczne, czwartkowe posiedzenia naukowe.

W tym czasie, tj od 1981 r.,  od chwili powstania „Solidarności”, uczestniczył  w reaktywowaniu Izb Lekarskich.  W 1989 roku, kiedy to powołano do życia Kapitułę medalu Gloria Medicinae, Polskie Towarzystwo Lekarskie powierzyło mu funkcję sekretarza kapituły. Funkcję tę pełnił przez kolejne  kadencje aż do  2002 roku. W tym właśnie roku członkowie Kapituły przyznali mu  tytuł  honorowego sekretarza Kapituły Medalu Gloria Madicinae.

W tym samym 1989 roku, z chwilą powołania do życia Izb Lekarskich, dr Józef Hornowski został zaproszony do grona  członków Komitetu Organizacyjnego tych Izb. Po wyborach powierzono mu funkcję przewodniczącego Okręgowej Warszawskiej Komisji Rewizyjnej. Decyzją VI Okręgowego Zjazdu Lekarzy w  Toruniu nadano mu  godność Delegata Honorowego. Doktor Józef Hornowski uczestniczył we wszystkich zjazdach  Okręgowych Izb Lekarskich, a także zasiadał w ich  prezydiach. Był niezwykle skrupulatnym kronikarzem. Skrzętnie notował przebieg  wszystkich spotkań, a sporządzane przez siebie notatki przekazywał do  redakcji „Pulsu” lub „Pamiętnika TLW”.  Redakcja „Pulsu”  w dowód uznania przyznała mu  Złote Pióro.

Po reaktywowaniu w 1997 roku „Pamiętnika TLW”, dr Józef Hornowski  został członkiem Komitetu  Redakcyjnego. W  „Pamiętniku” zamieszczał  opracowywane przez siebie  sprawozdania z posiedzeń i uroczystości okolicznościowych Towarzystwa. W latach 1997-2006  w „Pamiętniku TLW”  zamieszczono  34 artykuły autorstwa dr. Józefa Hornowskiego, który w dorobku naukowym ma ponad 450  publikacji. Głównym tematem jego zainteresowań była medycyna lotnicza wraz z historią tej dziedziny wiedzy. Do najważniejszych prac należy zaliczyć m.in.: Zarys historii medycyny lotniczej (1967), Zarys historii polskiej interny lotniczej (1977).

Podczas walnego  zebrania sprawozdawczo-wyborczego  TLW w dniu 21 stycznia 1999 r. z okazji 50-lecia  członkostwa kolegi Józefa Hornowskiego… w dowód szacunku i uznania przyznano mu tytuł  Spectatissimus 1948-1998. Wręczono mu również sygnet z emblematem TLW i datą przyjęcia do TLW”.

W dniu 24 października 2003 r., Kapituła medalu Gloria Medicinae przyznała mu ten zaszczytny medal, a w następnym roku Okręgowa Izba Lekarska swoje najwyższe odznaczenie – medal Laudabilis. W dniu 31 marca  2007 r. Okręgowa Izba Lekarska  odznaczyła go Medalem  Doktora Jerzego Moskwy. Z chwilą utworzenia  w Wielkiej Brytanii Koła  Wychowanków Szkoły Podchorążych Sanitarnych w Warszawie  dr Józef Hornowski  pełnił funkcję  korespondenta tego Koła, które  w uznaniu zasług przyznało mu, oznaczony numerem trzecim, Dyplom Honorowy Podchorążego SPSan. Dyplom nr 1 otrzymał profesor Stefan Wesołowski, a dyplom nr 2  profesor Witold Rudowski.

W 1992 roku, podczas uroczystego jubileuszu 70-lecia wyższego wojskowego kształcenia lekarzy w Polce, dr Józef Hornowski jako były wykładowca CWSan w Łodzi został uznany  Podchorążym Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi.

Za swoje zasługi był wielokrotnie odznaczany przez władze państwowe i resortowe. Otrzymał m.in.:

Krzyż Komandorski z Gwiazdą  Orderu Odrodzenia Polski

Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski

Złoty Krzyż Zasługi

Srebrny Krzyż Zasługi

Medal za Warszawę 1939-1945

Medal Zwycięstwa i Wolności

Złoty, Srebrny i Brązowy   medal „Siły Zbrojne w Służbie  Ojczyzny”.

Odszedł na wieczny dyżur lekarski  rankiem 13 czerwca 2011 roku  z Domu Lekarza Seniora  przy ulicy Wołoskiej 139 w Warszawie. Spoczął w grobowcu rodzinnym, obok matki, ojca i siostry, na cmentarzu przy ulicy Ryżowej w dzielnicy Stare Włochy (kwatera III, rząd 17).

Piśmiennictwo

Hornowski Józef, Jak zostałem „wypisany” z TLW i „wpisany” na nowo, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” 2004 T. CXL/VIII, s, 274-276.
Hornowski Józef, II Klinika Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Warszawskiego w  okresie Powstania Warszawskiego, Archiwum Historii Medycyny  1964 T. XXVII, nr 3, s. 283-285.
Hornowski Józef, Okupacyjne dzieje rocznika medycyny, który rozpoczął studia lekarskie w Warszawie w r. 1935, „Archiwum Historii Medycyny” 1959 T. XXII, s. 273-278.
Hornowski Józef, Przyjęcie do Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego  Warszawskiego” 2004 T. CXL/VXII, s. 270-273.
Hornowski Józef, Teczka personalna. Zbiory Specjalne GBL L.3028.
Hornowski Józef, Życiorys. Maszynopis udostępniony przez  dr Marię Czarnecką, siostrzenicę dra Józefa Hornowskiego.
Hornowski Józef, Życiorys napisany dla Stowarzyszenia Twórców Muzeum Zamku i Szpitala Wojskowego na Ujazdowie. 30 stycznia 2001 r.  Zbiory Stowarzyszenia.
Kapuścik Janusz, Dr med. Józef Hornowski, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego”  1999, T. XXXV/I1I, s. 165-168.
S. Kto jest kim w polskiej medycynie, Informator biograficzny. Warszawa 1987, s. 231.
Makuch Krzysztof, Józef Hornowski (1916-2011),  „Puls” 2012, nr 7, s.3, fot.
Sopoćko Krzysztof M., Rylcem i piórkiem, Warszawa 1986, s. 112-117.
Relacje rodziny doktora Józefa Hornowskiego. Rozmowa z dr Marią Czarnecką, siostrzenicą  dra J. Hornowskiego. Klub Lekarza 26 IX 2011 r.
„Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” za lata 1997-2006.
Szcześniak Antoni, Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej, Warszawa  1988, s. 206 i 281-286.

[*] Według niektórych źródeł obrona odbyła się w dniu 9 lipca 1952 r.